رووداو دیجیتاڵ
بەرنامەی لەگەڵ رەنجی ئەم هەفتەیە، تایبەتبوو بە کەمبوونەوەی وەچە خستنەوە و کاریگەرییەکانی. مەحموود عوسمان، سەرۆكی ژووری ئۆپەراسیۆنەكانی سەرژمێری جەختی لەوە دەكردەوە كە تەعریب هۆکارە بۆ ئەوەی ژمارەی عەرەب لە كەركووك زیاد بێت نەك وەچە خستنەوەی زۆر و دەڵێت: لە كەركووك ژمارەی لەدایكبوونی كورد و عەرەب نزیكە لە یەكترییەوە.
د. هۆگر مەحموود، مامۆستای زانكۆی سلێمانی نوێنەرایەتی بۆچوونی جیاوازە و پێیوایە "پێویستە كورد بەتایبەت لە ناوچە كێشەلەسەرەكان وەچەی زۆر بخاتەوە تاوەكو كێبڕكێ لەگەڵ نەتەوەی عەرەب بكات.
ئەو مامۆستایەی زانكۆی سلێمانی ئاماژە بەوەش دەكات، جۆرە بنێشتێك هێنراوەتە كوردستانەوە کە هۆكارە بۆ تێكدانی هاوسەنگی هۆڕمۆنی ئافرەت، بۆ ئەوەش باس لە نووسراوێكی نهێنی دەكات.
مامۆستایەكی ئایینیش بۆچوونی وایە، ئەگەر حكومەت داوای منداڵی زیاتر دەكات، پێویستە سەرەتا سەركردە و بەرپرسەكان پێوەی پابەندبن. بەڕێوبەری نەخۆشخانەی منداڵبوونی سلێمانیش ئەوە ناشارێتەوە كە رێژەی منداڵبوون بە تایبەت لە سلێمانی زۆر كەمیكردووە لەوەش مەترسیدارتر باس دەكات دەڵێت "رێژەی منداڵ بوون لە سلێمانی بە نەشتەرگەری گەیشتووەتە 65% ئەوە زۆر مەترسیدارە".
دەوڵەمەندەكان منداڵی كەم و هەژارەكانیش منداڵی زۆریان دەبێت
مەحموود عوسمان، سەرۆكی ژووری ئۆپەراسیۆنەكانی سەرژمێری ئەوەی خستەڕوو، وەچەخستنەوە نەك لە كوردستان دا، بەڵكو لەسەر ئاستی دنیاش كەمبووتەوە. "وڵاتانی ئەورووپی خەریكە گەشەی دانیشتووانیان دەبێتە سفر".
بەرپرسەكەی سەرژمێری ئەوەشی خستەڕوو، خێزانە دەوڵەمەندەكان منداڵی كەمتر دەبێت و خێزانە هەژارەكان زیاتر، بۆیە منداڵ خستنەوەی زۆر یان كەم، كەمتر پەیوەندی بە داهاتەوە هەیە.
مەحموود عوسمان باس لەوەش دەكات، لە دوای 2018وە، رێژەی گەشەی دانیشتووانی 15پارێزگاكەی عێراق لە 4ـەوە بۆ 2.5 دابەزیوە، رێژەی گەشەی دانیشتووانیش لە هەرێمی كوردستان 2.3 یە.
گوتیشی: "لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كەمترین رێژەی لەدایكبوون لە سلێمانییە و لە دهۆكیش جاران زۆرترین منداڵ لەدایكبووە و كێبڕكێی لەگەڵ ئەنبار دەكرد، بەڵام ئێستا وەها نەماوە لەوێش بەرەو دابەزین چووە."
خەرجیی خێزان لە 2013دا چەند بووە؟
مەحموود عوسمان ئاماژەبەوەش دەكات، باشترین باری ژیانی خەڵكی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2013بوو، خەرجی خێزان بە گشتی دوو ملیۆن و 260 هەزار دینار بوو، هەر لەو ساڵەدا رێژەی هەژاری بۆ 3% كەمببووەوە.
مەحموود عوسمان ئەوە ناشارێتەوە؛ پێشتر لە گوندەكانی كوردستان دا ژن هەبووە 10بۆ 12منداڵی بووە، "بەڵام ئەوە بووە رابردوو." دەخوازێت لە ناوچە كێشەلەسەرەكانیش مادەی 140 بەزوویی جێبەجێ بكرێت بۆ ئەوەی "لەو ناوچانەش رزگارمان بێت لەوەی داوای منداڵی زیاد لە خەڵكی بكەین".
مەحموود عوسمان ئەوە ناشارێتەوە كە لەمەودوا بەپێی سەرژمێری بودجەی پارێزگاكان دیاری دەكرێت. گوتیشی: "ئینشائەڵڵا بودجەمان لە جاران كەمتر نابێت". هەر بەپێی قسەی بەرپرسەكەی سەرژمێری قەبارەی خێزان بە گشتیی لە عێرق دا كەمیكردووە.
مەحموود عوسمان دەڵێت: "قەبارەی خێزان لە هەولێر 5.5ـە، لە سلێمانی 5ـە و لە دهۆكیش لە 9 دابەزیوە بۆ 6. زۆرترین هەژاریش لە دهۆكە چونكە منداڵیان زۆر دەبێت".
لەدایكبوونی كورد لەناوچە كێشەلەسەرەكان چۆنە؟
مەحموود عوسمان ئەوەشی خستەڕوو، لە دایكبوونی كورد لە ناوچە كێشەلەسەرەكان نزیكە لە خێزانە عەرەبەكانەوە. مەحموود عوسمان ئەوەش رووندەكاتەوە کە لە كامپی ئاوارەكانی سلێمانی خێزان هەبووە لە سێ ژن 18منداڵیان بووە.
گوتیشی: لە كەركووك ئەگەر تەعریب نەكرێت سێ نەتەوەكە (كورد و عەرەب و توركمان) وەكو یەكن. لە رابردوو هەمیشە رێژەی كورد زۆرتر بووە، بۆ نموونە؛ لە1957 دا رێژەی كورد لە كەركووك 48% و عەرەب 27% و توركمانیش 21% بووە، بەڵام بەعس لە 20ساڵدا رێژەی عەرەبی 27% گەیاندبووە 75%، ئەوەش بە تەعریب نەك بەمنداڵ خستنەوە."
سەبارەت بە گەشەی دانیشتووانی كوردیش بەتایبەت تاوەكو ساڵی 2040 گوتی: "ئەو كاتە رێژەی گەشەی دانیشتووانی كورد دەبێتە 1.8 وعەرەبیش دادەبەزێ بۆ دوو، بەڵام ژمارەشمان دەگاتە هەشت ملیۆن كەس، راستییەكیش هەیە دەبێت هەمیشە لەبەرچاومان بێت بمانەوێ یان نا عەرەب 80% دانیشتووانی عێراق پێكدەهێنێت."
پرسیاری هەستیار و سەرجێی دەكرێت؟
سەرۆكی ژووری ئۆپەراسیۆنەكانی سەرژمێری ئاماژە بەوەش دەكات، لەم سەرژمێرییەدا پرسیاری زۆر هەستیار ناكەن، بەڵام لە رووپێویدا سەرژمێرە ئافرەتەكان پرسیاری زۆر تایبەت لە ژنان دەكەن، بەبێ ئەوەی ناویان لەگەڵ زانیارییەكاندا تۆمار بكەن. "لە ئەورووپاش پرسیارە هەستیارەكان بەبێ ناو تۆمار دەكرێت".
هەر بەپێی ئامارەكانی دەستەی ئامار، تاوەكو 50 ساڵی دیكەش هەرێمی كوردستان پێویستی بە هێزی كاری دەرەكی نابێت، چونكە دەرچوویەكی زۆری زانكۆكان هەن كە بێكار دەمێنێنەوە.
ساڵانە لەدایكبوون لە هەرێمی كوردستان زیاد دەكات، بە جۆرێك لە 2020دا 147هەزار لەدایكبووون هەبووە، لە 2030دا دەبێت 166هەزار و لە 2040دا دەگاتە 168 هەزار.
بە گوتەی مەحموود عوسمان: "تاوەكو 2050 كۆمەڵگایەكی گەنج دەمێنینەوە هەموو وڵاتكیش ئەوەی نییە. بەڵام لەبەر كەمبوونەوەی رێژەی مردن خەڵكانی بەتەمەنیش زیاد دەكات. ئێستا 288هەزاركەسی 65 ساڵ و سەرووترمان هەیە".
بەرپرسەكەی سەژمێری، ئاماری دوو نەخۆشیی باوی لە پارێزگای سلێمانی خستەڕوو و گوتی: "لە سلێمانی 16هەزار كەس نەخۆشی شەكرە و 22هەزار كەس گوشاری خوێنیان هەیە، بۆ دوو ملیۆن و 500 هەزار كەسی پارێزگاكە ئەوە زۆر نییە"
حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێ خێزانێک چەند منداڵی هەبێت؟
تاوەكوئێستا روون نییە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێ خێزانی كورد چەند منداڵی هەبێت؟ مەحموود عوسمان وەڵامی ئەو پرسیارەی لایە و دەڵێت: "حكومەت لەگەڵ ئەوەدایە قەبارەی خێزان پێنج كەس بێت."
بە گوتەی مەحموود عوسمان، 97% منداڵانی تەمەن شەش ساڵان دەچنە قوتابخانە، ئێستا زیاتر لە ملیۆنێك و 500هەزار خوێندكاری بنەڕەتی لە هەرێمی کوردستان هەن، جگە لەوە هەر لە پارێزگای سلێمانی دا 46 هەزار خوێندكاری زانكۆ هەن کە لە 15 زانكۆ دەخوێنن و ساڵانەش شەش هەزار کەس لە کۆلیژەکانی سلێمانی دەردەچن."
تێكڕای تەمەن 16ساڵ زیادی كردووە
پێشتر تێكڕای تەمەن لە هەرێمی كوردستان 59 ساڵ بوو ژنانیش زیاتر دەمردن، "بەڵام ئێستا هاوكێشەكە تەواو پێچەوانە بووەتەوە و تێكڕای تەمەن گەیشتووەتە 75ساڵ، بە جۆرێك تێكڕای تەمەن بۆ پیاوان 74ساڵ و بۆ ژنانیش 76ساڵە."
مەحموود عوسمان جەختی لەوە كردەوە، كە تەعریب رێژەی عەرەبی لە كەركووك زیاد كردووە نەك وەچەخستنەوەی زۆر. "لە دانیشتنێكدا بە ئەرشەد ساڵحیم گوت ئەو 600 هەزار عەرەبە هاوردەیەی هاتوونەتە كەركووك زیانی بۆ ئێوەش (نەتەوەی توركمان) دەبێت."
سەبارەت بە رێژەی مردن لە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەش بەدواداچوون كراوە. "پێشتر ساڵانە لە هەزار كەس تێكڕا شەش كەسی هەرێمی كوردستان دەمردن، بەڵام ئێستا رێژەكە دابەزیوە بۆ چواركەس، لە 2030دا دەبێتە سێ كەس، ئەوەش بەهۆی زیادبوونی خزمەتگوزاری تەندروستییە."
رێژەیەكی مەترسیدار لە سلێمانی تۆمار دەكرێت
دكتۆر شلێر غەفوور، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵبوون لە سلێمانی، میوانی بەرنامەی لەگەڵ رەنج بوو. سەرباری ئەوەی دانی بەوەدانا كە رێژەی لەدایکبوون بەتایبەت لە سلێمانی بەرەو كەمبوونەوە چووە، ئەوەشی خستەڕوو رێژەی لەدایكبوون بە نەشتەرگەری ئاستێكی مەترسیداری تۆمار كردووە. "رێژەی منداڵبوون بە نەشتەرگەری لە سلێمانی گەیشتووەتە 65%، ئەوە زۆر مەترسیدارە، لە حاڵەتی ئاسایی رێژەی لەدایكبوون بە نەشتەرگەری دەبێت 15% بۆ 20% بێت".
دكتۆر شلێر غەفوور ئەوەش دەخاتەڕوو، ئەگەر ژن لە سێ منداڵ زیاتری بوو بە نەشتەرگەری ئەوا كێشەی جەستەیی بۆ دروست دەبێت. "لانیکەم دەبێ دوو ساڵ لەنێوان دوو منداڵبووندا هەبێت."
لەبارەی ئەوەش بۆچی پێشتر ژنان منداڵیان زیاتر دەبوو، بەڵام ئێستا بەو جۆرە نییە؟ ئەوەی بۆ زیاد لە هۆكارێك گەڕاندەوە و گوتی: "ژنانی پێشوو كە منداڵیان زۆر دەبوو، لە ژینگەیەكی باشتردا دەژیان، ژنی ئێستا كە منداڵی دەبێت گوشاری دەروونی زۆر زیاتری هەیە، جاران ژن کە منداڵیان بوو نەدەترسان، بەڵام ئێستا ترسێكی زۆریان هەیە."
خوار 20 ساڵ و سەروو 40 ساڵ خواستی منداڵیان زۆرە
دكتۆر شلێر گوتی "تەمەنی خوار 20ساڵ و سەروو 40 ساڵ زیاتر خواستی منداڵبوونیان هەیە، ئەوەی زۆر مەترسیدارە منداڵبوونە لەو ژنانەی تەمەنیان لە خوار 18ساڵە." سەبارەت بەوەش چ تەمەنێك گونجاوە بۆ منداڵبوون گوتی "لە 19ساڵی بۆ 35 ساڵی باشترین كاتە بۆ منداڵ بوون."
دكتۆر شلێر غەفوور ئەوەش دەخاتەڕوو، بەپێچەوانەی رابردوو لەلای ژنی ئێستا منداڵبوون زۆر ترسناك و ئاڵۆز بووە.
بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵبوون جەخت لەوە دەكاتەوە، هەموو گوشارەكان لەسەر ژنانە. "كاتێك ژنمان لە ماڵ هێنایە دەرەوە بۆ كاركردن، كارەكانی پێشووشی هەر لەسەر شان مایەوە، ئەوەش هۆكارێكی كەمی وەچە خستنەوەیە."
دكتۆر شلێر گوتیشی: "ئێستا نەخۆشی شەكرە یەكێكە لە نەخۆشییە باوەكانی کاتی دووگیانی، بۆیە پێویستە ژنان لەو بارەیەوە زۆر ئاگاداری تەندروستی خۆیان بن."
بنێشتێكی گوماناوی
د.هۆگر مەحموود، مامۆستای زانكۆی سلێمانی، پشتگیری ئەو بۆچوونە دەكات كە كورد نەوەی زۆر بخاتەوە تاوەكو ژمارەی زۆربێت لە بەرامبەر نەتەوەكانی دیكە، بە تایبەت لە ناوچە كێشەلەسەرەكان.
د.هۆگر جەخت لەوە دەكاتەوە، لەبەرئەوەی كورد نەتەوەیەكی بندەستە، پێویستە نەوەی زۆر بخاتەوە تاوەكو دوور بێت لە لەنێوچوون. ئەو باسی لەوە كرد، لە یەكێك لە وڵاتانی چواردەورمان بنێشتێكی گوماناوی نێدراوەتە كوردستان بۆ تێكدانی هاوسەنگی هۆرمۆنی ژنان تاوەكو منداڵیان كەم یان هەر نەبێت.
ئەو گوتی: "بەپێی نووسراوێكی نهێنی، عێراق ئاگاداری ئەو كارە بووە، بۆیە رێگری لەوە كردووە بچێتە شارەكانی عێراقەوە."
هۆگر مەحموود ئەوەشی خستەڕوو، هەر كاتێك زانیبێتیان كورد رێژەی زۆر بووە سەرژمێرییان دواخستووە. "لە حەفتاكاندا خوالێخۆشبوو مەلا مستەفا داوای كردبوو لەسەر بنەمای نەتەوە سەرژمێری بكرێت، ئەو كاتە كورد 40% بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی رێژەی كورد زۆربوو رێگرییان كرد."
بەبۆچوونی د.هۆگر مەحموود، نابێ دڵمان بەو ناوچانە خۆشبێت کە کوردیان تێدایە و بە كوردی قسە ناكەن یاخود نایزانن. "لە 2003دا لە بەسرە 450 هەزار كورد هەبوون، بەڵام ئەوانە ئێستا کوردی نازانن، واتە هیچ سوودێكی نییە."
هۆگر مەحموود ئەو ژمارەیەش بەراست نازانێ كە دەگوترێ "700 هەزار عەرەب لە كوردستان دا هەن" بۆچوونی وایە، ژمارەكە لەوە زیاترە و گوتی: "بەپێی بەدواداچوونەكانم 680 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون لە كوردستان دا بە عەرەب فرۆشراون."
د.هۆگر مەحموود چەند ئامارێكی دیكەی خستەڕوو كە بەڵگەی ئەوەیە رێژەی عەرەب بەردەوام زیاد دەكات. بە نموونە باسی سلێمانی كرد و گوتی "لە 2020دا 3379 منداڵی نەتەوەی دیكە لەسلێمانی دا لە دایك بوون، لە 2021دا ژمارەكە بووەتە 6941 منداڵ و لە 2022دا گەیشتووەتە 8683 منداڵ."
مامۆستاكەی زانكۆی سلێمانی باسی لەوەش كرد، ئەگەر هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی رامیاری تەواوی هەبێت كێشە نییە با منداڵیش كەم لەدایك بێت، "بەڵام بەردەوام ئەوان زیادبن و ئێمە كەم؛ لە داهاتوودا ئەگەر هەیە ئێمە ببینە كەمینە نەك لە كەركووك بەڵكو لە هەرێمی كوردستانیش."
ئیسلام لەگەڵ ئەوەیە سامانی مرۆیی زیاد بێت
ئەحمەد پووشێنی، پێشنوێژ‌و گوتارخوێن كە وەك مامۆستایەكی ئایینی لە بەرنامەكەدا بەشداربوو ئەوەی خستەڕوو، دەبوو زووتر و بە پلان كار لەسەر هۆكارەكانی كەمبوونەوەی لەدایكبوون بكرایە. گوتی: "دەبێت كار لەسەر چۆنێتی منداڵیش بكەین، نەك بەتەنیا چەندێتی."
لەبارەی بۆچوونی ئایینی ئیسلام لەوبارەوە، ئەحمەد پووشێنی ئەوەی روونكردەوە، ئایینی ئیسلام لەگەڵ ئەوەدایە سامانی مرۆیی لە زیادبووندا بێت. "بەڵام زیادبوونەكەش نابێت لەسەر چەندێتی بكەوێت، بەڵكو دەبێت مرۆڤی بە كوالێتی پەروەردە بكەین، لەگەڵ ئەوەدام وەچەخستنەوەمان زۆر بێت، ئیسلامیش لەگەڵ ئەوەدایە."
ئەحمەد پووشێنی جەخت لەوە دەكاتەوە، هیچ كاتێك نابێت لە رزقی منداڵ بترسین، چونكە "منداڵ لە ناو سكی دایكی خوای گەورە رزقی دابین كردوە."
ئەحمەد پوشێنی ئەوەشی لەبیر نەكرد، كاتێك داوای منداڵی زۆر لە خەڵكی دەكرێت، دەبێت سەركردە و بەرپرسەكان لە خۆیانەوە دەستپێبكەن، ئەوجا داوا لە خەڵكی بكەن.
ئەو خێزانانەی یەك منداڵیان هەیە ژمارەیان زۆر بووە
دكتۆر پشدەر عەبدوڵڵا، پسۆڕی نەخۆشییەكانی منداڵان و بەڕێوەبەری پێشووی نەخۆشخانەی منداڵان لە سلێمانی، وەك میوانێكی بەرنامەكە باسی لەوە كرد، منداڵ كەمی و زۆریش هەردووكیان مەترسین. گوتیشی "ئەوەی زۆر مەترسییە ئەوەیە ئەو خێزانانەی کە یەك منداڵیان هەیە ژمارەیان زۆر زۆر بووە."
دكتۆر پشدەر عەبدوڵڵا ئەوە ناشارێتەوە ئەو خێزانانەی منداڵیان كەمە بۆ داهاتوو مەترسی لەسەر منداڵەكەیان زۆر دەبێت و گوتیشی
"ئەو خێزانانەی یەك منداڵیان هەیە لە داهاتوودا منداڵەكەیان هەستیاری لووتیان زیاد دەبێت و لایەنی كۆمەڵایەتیشی زۆر خراپ دەبێت و تووشی گۆشەگیری دەبێت، بەڵام ئەو خێزانانەی منداڵیان زۆرترە كێشەی تەندروستییان كەمترە."
دكتۆر پشدەر عەبدوڵڵا بە بەڵگەی زانستی پشتیوانی خۆی بۆ زیادبوونی منداڵ خستەڕوو. "بەداخەوە ئەو خێزانانەی باری داراییان زۆر باشە، كەمترین منداڵیان هەیە و ئەو خێزنانەش كە زۆر هەژارن منداڵێكی زۆریان دەبێت."
دكتۆر پشدەر عەبدوڵڵا هەرگیز لەگەڵ ئەو بۆچوونە نییە كە دەڵێت با ژمارەی منداڵ كەم بێت و دەڵێت: "گرفتەكەمان لەوەدایە ئەگەر بەم جۆرە بڕۆین منداڵی كەم و پوختیشمان نامێنێ."
ئەو رەخنەی لە حكومەتیش گرت بەوەی كەمترین خزمەتگوزاری پێشكێش دەكات و گوتی: "بۆ چارەسەری نەخۆشی، نەخۆشخانەی تایبەت زیاد دەبێت نەك حكومی، هەر وەك چۆن بۆ چارەسەری گرفتی خوێندن رۆژ بە رۆژ قوتابخانەی ناحكومی زیاد دەكات."
دكتۆر پشدەر عەبدوڵڵا بەڵگە بەو نەخۆشخانەیە دەهێنێتەوە كە خۆی پێشتر بەڕێوەبەری بووە. "راستە نەخۆشخانەی منداڵان نۆژەنكراوەتەوە، بەڵام بە سواڵ و سەدەقە نۆژەنكراوەتەوە نەك پارەی حكومەت، دەبێت حكومەت چارەسەری بنەڕەتی بۆ كێشەكان بدۆزێتەوە نەك پینە‌وپەڕۆ بكات."
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ