شادی نەوزاد لە رووداو سپەیس: بە زۆر سەرجێی کردن خۆی دەستدرێژی سێکسییە

 

 

رۆژی چوارشەممە 21-09-2022، پەرلەمانی کوردستان خوێندنه‌وه‌ی دووه‌می بۆ پڕۆژەی هەمواری یاسای تووندوتیژیی خێزان و ئافرەت لە هەرێمی كوردستان کرد. دوای گفتوگۆیەکی چڕ، چه‌ندین پێشنیاز به ‌مه‌به‌ستی "ره‌تكردنه‌وه‌ی هەمواری یاساكه‌ و ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی زیاتری مادده و بڕگه‌كانی" خرانە بەردەم لیژنەکان بۆئه‌وه‌ی راپۆرتی ده‌نگدانی له‌سه‌ر ئاماده ‌بكرێت به ره‌چاوكردنی ئه‌و سه‌رنج و تێبینی و پێشنیازانه‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان هەیانبوو؛ هەروەها بڕیارە پڕۆژەکە رەوانەی ئەنجوومەنی باڵای فەتوای هەرێمی کوردستان بکرێت. 

 

رۆژی پێنجشەممە 22-09-2022، لە رووداو سپەیس کە بڕوا کیانی، سەرنووسەر لە رووداو دیجیتاڵ پێشکێشی کرد باس لە پڕۆژەی هەمواری یاسای تووندوتیژیی خێزان و ئافرەت لە هەرێمی کوردستان کرا، بە بەشداریی شادی نەوزاد، جێگری سەرۆکی لیژنەی داکۆکیکردن لە مافی ئافرەتان لە پەرلەمانی کوردستان؛ سۆران عومەر، سەرۆکی فراکسیۆنی کۆمەڵی دادگەری لە پەرلەمانی عێراق؛ یونس راوی، یاساناس؛ ئەرشەد لۆلانی، ئەندامی پەرلەمانی کوردستانی؛ رێزان شێخ دلێر، پارێزەر و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق؛ هێڤیدار ئەحمەد، ئەندامی پەرلەمانی کوردستانی لە فراکسیۆنی پارتی، شۆخان ئەحمەد، پارێزەری راوێژکار. 

 

 

شۆخان ئەحمەد، پارێزەری راوێژکار و ئەندامی لیژنەی ئاشتەوایی لە تووندوتیژی خێزانی گوتی: هەر لە خوێندنەوەی ناونیشانی یاساکەوە گرژی و ناڕەزایەتی دروستبوو، بەهۆی ئەوەی پێشتر ناوی "یاسای بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی خێزان"بووە، بەڵام ئێستا بووە بە "یاسای بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی خێزان و ئافرەت" کە زۆرینەی پەرلەمانتاران دژی زیادکردنی وشەی "ئافرەت" بوون. 

 

لەنێو یاساکەدا پێناسەی وشەی "ئافرەت" کرابوو، بەڵام روونکردنەوە نەدرابوو کە بۆ زیادکراوە. پارێزەرە راوێژکارەکە ئاماژەی بەوە کرد، مەبەستی زیادکردنی وشەکەش بۆ ئەوەبوو کە ئەو ئافرەتانەش بگرێتەوە کە لە دەرەوەی خێزان رووبەڕووی تووندوتیژی دەبنەوە. 

 

شۆخان ئەحمەد پێیوایە، زیادکردنی وشەی "ئافرەت" بە مانای جیاوازیکردنی رەگەزی و زەقکردنەوەی ئافرەت نایەت، بەڵکو مەبەستەکە ئەوەبوو کە ژنانی نێو خێزان و دەرەوەی خێزانیش بگرێتەوە. 

 

لە رۆژی چوارشەممەوە بەشێک لە هاونیشتمانییان بە چەندین شێواز دژایەتی خۆیان بۆ یاساکە دەربڕیوە. شۆخان ئەحمەد دەڵێت، ساڵی 2011شدا ناڕەزایەتی لێکەوتەوە هەر وەکو ئێستا "لەبەر ئەوەی خەڵک ئاگاداریی نێوەڕۆک و بابەتەکان نەبوو و دژی دەوەستانەوە."

 

لە چەند ماددەیەکی یاساکەدا باس لە سەنتەری راوێژکاریی و لیژنەی ئاشتەوایی دەکات، شۆخان ئەحمەد گوتی، زۆرینەی پەرلەمانتاران لەو کاتەدا لەگەڵیدا بوون، رازیی بوون و کێشەیان نەبوو. 

 

سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان لە دانیشتنەکەی پەرلەماندا گوتوویەتی، "تکایە ئەم رووە جوانەی یاساکەش پیشانی خەڵک بدەن." شۆخان ئەحمەد دەڵێت: یەکێک لە "رووە جوانەکانی" یاساکە ئەوەیە کاتێک بەهۆی کێشەیەکەوە ژنێک سکاڵا تۆمار دەکات پێش ئەوەی دۆسیەیان بۆ بکرێتەوە دەبرێنە بەردەم لیژنەکانی ئاشتەوایی بۆ ئەوەی بزانن ئەو کەسانەی سکاڵایان لەسەر یەک هەیە ئایا دەتوانن کێشەکەیان چارەسەر بکەن بە ئاشتەوایی و رێککەوتن.

 

ئەو پارێزەرە راوێژکارە باسی لە کێشەکانی نێو خێزانی کورد کرد و گوتی، "لەنێو خێزانەکاندا شەڕ و ناکۆکیی هەیە؛ خێزانی کوردی راستە یەکگرتووە، بەڵام دوورنین لە تووندوتیژی." 

 

بەگوێرەی ئامارەکانی ساڵانی رابردووی دادگەکان، وەک شۆخان ئەحمەد باسی کرد، رێژەی سکاڵا تۆمارکردنی پیاوان "کەمتر نییە" لە رێژەی سکاڵا تۆمارکردنی ژنان، بەڵکو هەردوو رەگەز سکاڵایان تۆمارکردووە.. "ئەم یاسایە بەوجۆرە گەیێندراوەتە خەڵک کە تەنیا بۆ ژنە کە بەوجۆرە نییە، بەڵکو پیاوانیش سکاڵا تۆماردەکەن."

 

 

بابەتەکە کاردانەوەی فراوانی لێکەوتووەتەوە و یەکێک لەو گوتانەی کە گوتراوە و پەرلەمانتارێکیش گوتوویەتی، "ماوەیەکی دیکە بەپێی ئەم یاسایە دوو هاوژین لە ماڵی خۆیاندا دەمەبۆڵەیان ببێت یان ناکۆکییان ببێت دراوسێکەیان دەچێت سکاڵایان لەسەر تۆمار دەکات و رووبەڕووی کێشە دەبنەوە"، لە وەڵامدا شادی نەوزاد، ئەندامی پەرلەمانی کوردستان و جێگری سەرۆکی لیژنەی داکۆکیکردن لە مافی ئافرەتان دەڵێت، "هیچ کاتێک لە یاساکاندا ئەمە بە دەق باسنەکراوە، بەڵکو ئەگەر کەسێک بە تووندوتیژی دەزانێت دەتوانێت هەواڵدەربێت و بە لایەنە پەیوەندیدارەکان بڵێت، من شایەتی روودانی تووندوتیژییەکم، بەڵام ئەوە دەسەڵاتی دادوەرە کە داواکان بجوڵێنێت." 

 

شادی نەوزاد پێیوایە، کوشتنی ژن لە ژێر ناوی "شەرەفدا" بەرزترین ئاستی تووندوتیژییە کە بەرامبەر مرۆڤێک ئەنجام دەدرێت. هەروەها جەختیکردەوە کە لە عێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە هیچ یاسایەک دەرناچێت ئەگەر لە چوارچێوەی شەریعەتی ئیسلامدا نەبێت. 

 

لە ماددەی 4ی هەموارەکەدا ئاماژە بە 17 کردار دراوە، کە بەپێی یاساکە تووندوتیژی خێزانین، لەوانەش بە زۆر سەرجێیکردنی هاوسەری، ئەو بڕگەیە لە پەرلەمان گفتوگۆی زۆری لەسەر کرا و بەشێک لە ئەندامانی پەرلەمان دژی بوون و بەشێکیشیان پشتگیرییان کرد. شادی نەوزاد دەڵێت: "کە نووسیومانە بە زۆر سەرجێی کردنی هاوسەریی بە راستی خاترمان گرتووە، خۆی لاقەکردنە، خۆی دەستدرێژی سێکسییە."

 

لە نێوەڕۆکی پڕۆژەی هەمواری یاسای بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی خێزاندا، 17 خاڵ وەکو "تاوانی تووندوتیژیی" دژ بە خێزان و ئافرەت دانراون کە ئەمانەن:

 

1- بەزۆر هاوسەرگیریکردن.

 

2- بەشوودانی بچووک.

 

3- بەشوودان لەبری خوێن.

 

4- بەزۆر تەڵاقدان.

 

5- پچڕانی پەیوەندی رەحم.

 

6- زۆرلێکردنی ژن لەلایەن هاوژینەکەیەوە بۆ بەدڕەوشتی و لەشفرۆشی.

 

7- هەڕەشەکردن.

 

8- ناچارکردنی تاکەکانی خێزان لەسەر بەجێهێشتنی وەزیفە یان کار بەبێ ویستی خۆیان.

 

9- ناچارکردنی منداڵ بۆ کارکردن و دەرۆزەکردن و بەجێهێشتنی خوێندن.

 

10- خۆکوشتن لە ئەنجامی تووندوتیژی.

 

11- منداڵ لەبارچوون لە ئەنجامی تووندوتیژی.

 

12- لێدانی ئافرەت، یان یەکێک لە تاکەکانی خێزان و منداڵ بەهەر پاساوێک.

 

13- سوکایەتیپێکردن و جنێودان و قسەگوتن بە کەسوکار.

 

14- بەکەم تێڕوانین بەرامبەر ئافرەت یان خێزان.

 

15- ئەزیەتدان و ئەنجامدانی گوشاری دەروونی لەسەر ئافرەت یان یەکێک لە تاکەکانی خێزان.

 

16- بەزۆر سەرجێیکردنی هاوسەرگیریی. 

 

17- سوونەتکردنی مێینە کە بە کەمبوونێکی هەمیشەیی دادەنرێت و دەبێتە بارودۆخێکی تووندکار بۆ تاوانبار، ئەگەر بکەرەکە پزیشک بێت یان دەرمانساز یان کیمازان یان مامان یان یەکێک لە هاوکارەکانیان، پێویستە دادگە فەرمان بکات بە قەدەخەکردنی پیادەکردنی بۆ پیشە یان کارەکەی بۆ ماوەیەک لە سێ ساڵ زیاتر نەبێت.

 

ئەحمەد یونس، هاونیشتمانییەک بوو کە لە سپەیسەکەدا بەشداریکرد و لەبارەی یاساکەوە گوتی: بە هیچ شێوەیەک لە شەریعەتی ئیسلام دەرنەچن، چونکە ئەگەر لە شەریعەت دەرچوون یاساکانی خوداتان هەمووی شکاندووە. 

 

رۆژی هەینی 23-09-2022، یەکێتیی زانایانی ئایینی کوردستان لە روونکرنەوەیەکدا پڕۆژە هەموارەکەی یاسای تووندوتیژیی خێزانی بە "پێچەوانەی نەریتی کۆمەڵگە" و "نەگونجان لەگەڵ بنەماکانی ئایینی ئیسلام" ناوبرد و رایگەیاند، "لێکەوتەی خراپی" بۆسەر شیرازەی خێزان هەیە. هەروەها ئەحمەد یونس هیوای خواست کە پەرلەمانتاران هەر بڕیارێک دەردەکەن بەس دژی ئایینی "ئیسلام" نەبێت. 

 

 

ئەرشەد لۆلانی، ئەندامی پەرلەمانی کوردستانی لە فراکسیۆنی پارتی لە سپەیسەکەدا رای خۆی خستەڕوو و پێیوایە: یاساکە بۆشایی تێدانییە، بەڵکو [پێویستە] یاسای سزادان بگۆڕدرێت و سزادان زیادبکرێت و لەسێدارەکان هەبێت، بۆ هەر کەسێک کە تووندوتیژی دەکات. 

 

لەبارەی ئەوەی ئەو یاسایەی خوێندنەوەی بۆ کرا ئەو کێشانەی بوونیان هەیە چارەسەریان دەکات، ئەرشەد لۆلانی گوتی، چارەسەری ناکات. تاوەکو لە پەروەردەوە منداڵەکان تێبگەیێنین کە هەموویان یەکسانن. 

 

 

هودا سولەیمان، هاونیشتمانییەکی دیکەبوو کە لە سپەیسەکەدا بەشداریکرد و گوتی، "من وەک خانمێکی کورد زۆر نیگەرانم لەو یاسایانەی کە لە پەرلەمان و لەلایەن رێکخراوەکانی مەدەنی یان تایبەت بە مافی ئافرەتان سەبارەت بە تووندوتیژی دەردەکرێت."

 

هودا سولەیمان دەڵێت، "کاتێک کە یاسایەک دەردەکەیت لە بەرژەوەندی چەند پەرلەمانتارێک یان چەند لایەنێکی دیاریکراو ئەگەر بۆ کۆمەڵگە نەگەڕایتەوە و نەتزانی زۆرینە چی دەوێت، ئەوا پێکدادان دروست دەبێت." 

 

 

سۆران عومەر، سەرۆکی فراکسیۆنی کۆمەڵی دادگەری لە پەرلەمانی عێراق پێیوایە: کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی "تووندوتیژە" و لەنێو خێزانیشدا تووندوتیژییەکی "زۆری شاراوە هەیە"، چ دەروونی بێت، چ جەستەیی بێت. 

 

یاسای بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژیی خێزانی پۆلیسی تووندوتیژی، دادوەریی تایبەت و شوێنی داڵدەدانی ئافرەتانی بۆ دانراوە. سۆران عومەر لەوبارەیەوە دەڵێت، ئەوە "قۆناخێکی زۆر باش بوو." 

 

ئەو پەرلەمانتارەی عێراق دەڵێت، "گرفتی سەرەکی ئێمە زۆرجار بۆشایی یاسایی نییە و سزامان بۆ تووندوتیژی و تاوانەکان هەیە، کێشەمان لە جێبەجێکردنی یاساکاندا هەیە." باس لە دۆخی کلتوری و فەرهەنگی هەرێمی کوردستان دەکات و ئەوەی خستەڕوو، "هێشتا لە ئاستێکداین خەڵک پێی عەیبە سەرەڕای تووندوتیژییەکان بچێتە پۆلیس و دادگە." 

 

سۆران عومەر رەخنەی لە پەرلەمانی کوردستان گرت و گوتی: پشێووی بۆ خەڵک دروستکردووە و بووە بە گرفت کە لە دەرەوەی خۆی خەڵک بدات بە یەکدا. هەروەها دەڵێت، "هەندێک بیرۆکە و دەق لە رۆژئاواوە کۆپی کراوە بۆ نێو ئەم پڕۆژەیە کە بۆ واقیعی ئێمە ناگونجێت، هیچ کەس ناتوانێت بیسەلمێنێت." 

 

ئەو پەرلەمانتارەی عێراق باسی لە کەیسێکی زیندووی تووندوتیژی کرد و گوتی: گرتە ڤیدیۆییەکی لەلایە کە تووندوتیژی نێو خێزانێکە کە باوکێکە لە کچەکەی خۆی دەدات، بەڵام باوکەکە بە 30 هەزار دینار لێی دەرباز بووە. دەشڵێت، دادگەکانی ئێمە کێشەی تووندوتیژییان چارەسەر نەکردووە.

 

 

یونس راوی، یاساناس باسی لە ماددەیە کرد کە باس لە سەرجێی نێوان هاوژینان دەکات و دەڵێت، بە گشتی نێوی هێندراوە و نەوتراوە ژن یان پیاو. هەروەها یاساکە بە "باش" نێودەبات و دەڵێت: لانیکەم هۆشیارییەک دەدات بە کۆمەڵگە.. ئێمە کێشەی هۆشیاریمان هەیە بە تایبەتی هۆشیاریی ژنان بە مافەکانیان. 

 

لەبارەی ئەو کاردانەوانەی لەسەر یاساکە دروستبووە، یونس راوی باسی لەوە کرد، "ئەم هەڵایەی دروستبووە ئیسلامیی سیاسی دەیکات.. لەبەر ئەوەی ئیسلامیی سیاسی لە قۆناخی رۆحدانە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و لە جیهاندا." 

 

ئەو یاساناسەش روودەکاتە لایەنە ئیسملامییە سیاسییەکان و وەک خۆی دەڵێت: "ئەوەی بازرگانیی بە ئیسلامەوە دەکات ئێوەن." دەشڵێت، "بازرگانییەک بە ئایینەوە هەیە، بەڵام خەڵکە ئاساییەکە نایبینێت." 

 

 

سۆران عومەر لە وەڵامدا باسی لەوە کرد کە ئیسلامییەکان پێکهێنەرێکی "ئەرێنی" نێو کۆمەڵگەی کوردین، چ لە رووی فیکرییەوە، چ لە رووی کۆمەڵایەتییەوە و رووی سیاسیشەوە.. "بەشێک نین لەو فەسادە سیاسییە حکومڕانییەی کە هەیە." 

 

ئەو پەرلەمانتارەی عێراق باسی لە تووندوتیژی نێو کۆمەڵگە کرد و پێیوایە: پەروەردە رۆڵی لە کەمکردنەوەیدا نەبووە یان رۆڵی لە پەراوێزدایە. هەروەها دەڵێت، "خێزانەکان خۆیان بەرهەمهێنەری تووندوتیژین.. دواجار تووندوتیژی نێو خێزانەکان سەردەکێشێت بۆ کارەسات ئەمە کەس ناتوانێت ئینکاریی بکات.. ئایین رۆڵی هەیە لەوەی کە تاکەکان هۆشیار بکاتەوە و تێیان بگەیێنێت و رایان بگرێت، بەڵام دەسەڵاتی سیاسی بەرپرسیارە لەسەر پەروەردە و دادگە و دەسەڵاتی جێبەجێکردن."

 

 

رێزان شێخ دلێر، پارێزەر و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق بەشدارێکی دیکەی سپەیسی رووداو بوو و یاساکەی بە "زۆر گرنگ" ناوبرد. هەروەها باسی لە کاردانەوەکان کرد و گوتی، ئەو پەرلەمانتارانە بوون بە "تێنەگەیشتن" لە یاساکە و "نەخوێندنەوەی" یاساکە کاردانەوەکانیان دروستکرد. 

 

لەبارەی کاردانەوەکانەوە، ئاماژەی بەوەش کرد: ئەوەی کە روویدا خەڵک نەبوو ئەوە پەرلەمانتارەکانی پارتی و یەکێتی بوون، چونکە پڕۆژە هەمواری خۆیان بووە، خۆیان ئیشیان لەسەر کردووە نەیانتوانیوە پەرلەمانتارەکانی خۆیان بهێنن و قسەیان لەگەڵ بکەن و بڵێن کە ئێمە دەمانەوێت ئەم گۆڕانکارییانە بکەین.. "پەرلەمانتارەکانی خۆیان خراپتربوون." 

 

 

هێڤیدار ئەحمەد، ئەندامی پەرلەمانی کوردستانی لە فراکسیۆنی پارتی لەبارەی ئەوەی بۆ هاونیشتمانییان ناڕەزایەتییان بەرامبەر پڕۆژەیاساکە هەیە، گوتی، پەرلەمانی کوردستان و لیژنەی داکۆکیکردن لە مافی ئافرەتان نەیانتوانیوە ئەو پڕۆژەیاسایە بگەیێننە کۆمەڵگە.  

 

هێڤیدار ئەحمەد ئەوەی خستەڕوو، "بەم پڕۆژەیاسایە دەرکەوت کە کۆمەڵگەی ئێمە چۆنە و دەبێت چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت." 

 

رۆژی دانیشتنەکەی پەرلەمان لەبارەی پڕۆژەیاساکەوە رێواز فایەق، سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان گوتی، "پێش ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت بۆ لیژنەی فەتوای دەنێرین"، ئەو پەرلەمانتارە دەڵێت، دیارە "هەڵەیەک هەیە" بۆیە ئەم رێکارە ئەنجام دەدرێت.