گەشتێك بۆ رۆژهەڵات و دیداری تاقانەكەی كۆمار
كاوە ئەمین
هاوین دواڕۆژەكانی خۆی دەژمارد، ئێمەش وەكو هەنگمان لە كلۆرەداردا دۆزیبێتەوە كە هەرواش بوو، لە سلێمانییەوە بەرەو بۆكان سواری ئۆتۆبوسێك بووین، دەمانویست ئاواتەكەی جەلالی مەلەكشا بەدی بێنین ''ئاخۆ كەی بێت كاوەی كوڕم، جانتای سەفەر كاتە شانی، دەڵاڵانی شاری سنە، هاوار بكەن سلێمانی، سلێمانی".
یەك بەدوای یەكدا شارۆچكەكانی عەربەت، سەیدسادق و شانەدەریمان تێپەڕاند. گەیشتینە ناڵپارێز. ئەم شارۆچكەیە كە رۆژ بە رۆژ بچووكتر دەبێتەوە، كۆمەڵێك یادەوەریی لە هزرمدا بەجێهێشتووە. بیرم نییە كەی بوو، رەنگە ساڵی 1978 بووبێت، هێشتا گوندەكانی ئەو دەڤەرە بەتەواوەتی لەلایەن بەعسەوە كاول نەكرابوون. منداڵ بووم، كاك جەلالی حاجی مارف كە دواتر بوو بە یەكێك لە پێشمەرگە دلێرەكانی كوردستان و بەداخەوە لە شەڕی ناوخۆدا تێداچوو، هاتبوو بۆ نۆڕك و بەسەری كردبووینەوە.
ئەوكاتە جگە لە چەندجارێك چوون بۆ سلێمانی، هیچ شوێنێكی دیكەی پارێزگاكەم نەبینیبوو، بۆیە كاتێك كاك جەلال كە پورزای باوكم بوو لەگەڵ خۆی بردمی بۆ ناڵپارێز و پێنجوێن، دنیایەكی دیكەم لە دەرەوەی گوندەكەی خۆمان بینی.
بە ملەكەوەدا هەڵگەراین.. ئەو شیعرەی موفتی پێنجوێنیم بیرهاتەوە كە لە قوتابخانە ئەزبەرمان كردبوو و شاعیر بۆ پێنجوێنی گوتبوو، ئەوەش دوای ئەوەی بەر بومەلەرزەیەك كەوتبوو: "ئەی مەلەكەوە بۆچی داماوی، بۆچی وا كەوە و زەرد هەڵگەڕاوی".
گەیشتینە پێنجوێن. جادەیەكی سەرەكی كە بە شاڕێگای شارەكە ناسراوە و دەیكات بە دوو بەشەوە، لەگەڵ ئەوەی پێنجوێن سەرسنوورە و مەرزی باشماخ دەكەوێتە نزیكییەوە، بەڵام ژمارەیەكی كەم سەیارە و بارهەڵگری لەسەر دەبینران.
باشماخ ترانزێتی پەڕینەوەیە بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان، مەریوان نزیكترین شاری ئەودیوە كە لە پێنجوێنەوە نزیكە، وەكو پێویست گرنگی بەو دەروازە سنوورییە نەدراوە، سیستمی پەڕینەوە و پاسپۆرت پەڕپووتە، بە جوملە پاسپۆرتەكانیان لێوەرگرتین و ئیدی دەبێت لەدەرەوە چاوەڕێ بكەیت تا وەكو یاریی دومبەڵە ناوەكان دەخوێننەوە، فڕكان فڕكانە.
پاسپۆرتەكانمان وەرگرتەوە و بەرەو وڵاتێكی بیانی مۆری چوونە دەرەوە لە پاسپۆرتەكانمان درا، بەڵام سەیرە مێژووییەكە ئەوەیە، پێ دەنێیتە وڵاتێكەوە كە ئەویش هەر كوردستانە. شیعرێكی پەشێوم دێتەوە یاد و وەكو تەمێك بەرچاوم دەگرێت، ئاخر پەشێو دەڵێت: "كە لەدەرگای سنوورم دا، لە جیاتی ماچ، ماچی گەرمی دەستگیرانم، تفی رەشی پۆستاڵ رەشێك هات سواخی دا ناوچاوانم".
بەسەر سنووردا هانگاوێكمان نا! چەند جوانی فەرمووە، مام هێمن "ئەو بستۆكەیەی دوژمن ناوی ناوە سنوور".
ئاڵایەكی گەورەی ئێران، وێنەیەكی گەورەی خومەینی و خامنەیی رووبەڕووی باشوور دانراون، بەدیقەت چاودێریی یەك بەیەكی موسافیرەكان دەكەن. بە بەراورد لەگەڵ خاڵی پەڕینەوەی باشوور، ئەوێ رێكوپێكتر و پاك و خاوێنتر دیاربوو. پۆلیسی ئێرانی، مۆری چوونە ژوورەوەیان لە پاسپۆرتەكانمان دا و ئیدی لەناو رۆژهەڵاتی نیشتیمانداین.
ژمارەیەك بارهەڵگر وەستاون و چاوەڕێی پەڕینەوە دەكەن، ژمارەیەك دووكان و چێشتخانەی لێیە، بەڵام بە پێچەوانەی باشوورەوە هەتا بڵێی پیس و پۆخڵ بوون، ئەوەی حسابی بۆ نەكرابوو، ژینگە بوو.
ئیدی سواربووینەوە بەرەو مەریوان. شاخ و داخێكی زۆر بە داربەڕوو داپۆشراون و بێشەڵانی زۆر و دارستانی چڕ. سالاری هاوڕێم، وەكو خۆی دەڵێت كاتێك شتێك دەكات و خۆی زۆری بەلاوە گرنگە، دایكی پێی دەڵێت: "ئەها دیسان رمی نایەوە بە قوونی نادر شاوە". بۆیە دیسان رمەكەی هاویشت و گوتی "من پێشمەرگەی دیموكرات و كۆمەڵە بم و ئەم هەموو شاخ و داخەم هەبێت، چیم داوە لەوەی لە ئۆردووگایەكدا خۆم قەتیس بكەم"، لەلایەكەوە راستی دەكرد، بەڵام نەمهێشت بەسەریدا باز بدات، رمەكەی نادرشام بەبیر هێنایەوە.
هێواش هێواش لە زرێبار نزیك دەبووینەوە، یادەوەرییەكانم یەك بەدوای یەكدا پەلكێشیان دەكردم بۆ سەردەمانێك كە ساڵانی دوای ناوەڕاستی هەشتاكان چەند جارێك لەو دەڤەرەوە هاتوچۆم كردبوو.
هەتا چاو بڕی دەكرد ئاو دەبینرا، گۆلی زرێبار، زرێبارێك كە دەیان شیعریان بە بەژن و باڵایدا گوتووە، ئێستا زۆر بێنازە، زەل و قامیش و گژوگیا، تەنگیان پێ هەڵچنیوە و ئاوەكەی كەمتر بووە و ژینگەكەشی پیس بووە. گەیشتینە مەریوان، لە پاسەكە دابەزین! چەند تاكسییەكی كۆن وەستابوون و چاوەڕێی موشتەریی چەوریان دەكرد.
ئێمە دەچووین بۆ بۆكان، بەڵام شۆفێرەكان پێیان وابوو بەرەو (شیمال)ی ئێران دەچین، ئاخر زۆر لەو كوردانەی باشوور كە روودەكەنە ئێران، یەكسەر بەرەو (شیمالی ئێران) دەڕۆن. یەكێك لە شۆفێرەكان كە پیاوێكی ورگزل بوو، بە پێكەنینەوە گوتی "ئاغا، تەشریفتان بەرەو شیمالی ئێران دەبەن؟ من خەڵكی باش دەناسم و ئەگەر گەرەكتان بێت، شوێنی خۆش پێدەزانم". كورد گوتەنی ئاشەوان لە خەیاڵێك و باراشهاڕ لە خەیاڵێك: نا كاكە نا، نیازی ئەوێمان نییە!
لەگەڵ یەكێك لە شۆفێرەكان رێككەوتین. ئەویش كەوتە پیاهەڵدانی (شیمالی ئێران) و ناز و نووزی كچانی ئێرانی، ئێمەش زوو زوو بابەتەكەمان دەگۆڕی. لەسەر بەنداوی خوڕخورە، چەند وێنەیەكمان گرت. بەنداوێكی تینووی ئاو، چاوەڕێی باراناو دەكات. دیسان بەڕێكەوتینەوە، تا دەهات جادەكە خراپتر دەبوو، تەپوتۆزێك بوو لەناو دڵی شاخە رووتەنەكاندا، وەكو ئەوەی بە سەحرادا باژۆی. لێرە و لەوێ چەند بیلدۆزەر و شۆفڵێك لوتكیان لە تاشەبەرد و دامێنی چیا چەقاندووە و خەریكی هەڵكەندنن. بیلدۆزەرەكان، مێروولە ئاسا چووبوون بە گژ قوللەی قافا، بەڵام دیار بوو كە كێوەكەیان ماندوو كردووە.
بە پێچەوانەی نێوان مەریوان و پێنجوێن، رێگای سەقز و مەریوان، زۆر رووتەنە، بەدەگمەن دارێك دەبینی، بەڵام بە درێژایی رێگاكە جار جارێك گوندێك پەیدا دەبێت كە یەكپارچە سەوزە. كە لەسەقز نزیك دەبیتەوە، ئەو دەڤەرە پێی دەگوترێت قەمچیان. بەدەم گۆرانییە كۆنەكانی ناسر رەزازییەوە كە پێدەچێت كاكی شۆفێر یەكێك بێت لە دەروێشەكانی رەزازی و جارجارێك هەستێكی كوردایەتی جۆشی دەدا، وای نیشان دەدات كە لایەنگری كۆمەڵە بێت، بەڵام كام كۆمەڵەیە، ئەوە بە پەنهانی مایەوە.
ئێمە لەنێوخۆماندا بە جفرە قسە دەكەین و نامانەوێت بڵێین لە رووداو كار دەكەین، بەڵام كاكی شۆفێر كە هەم سوكانی بەدەستەوەیە و هەم دەیەوێت وانیشان بدات كە ئاگای لە خشەی مار و مێرووە، لە پڕێكدا دەڵێت "رووداو، حەشر دەكات، واقیعەن بووە بە كەناڵێكی باوەڕپێكراوی ناو رۆژهەڵاتییەكان"، كورد گوتەنی بسكەی سمێڵمان دەهات كە نیمانە، بەڵام ددانمان بەخۆماندا گرت و نەمانگوت هەوین.
دەمەوئێوارەیەكی درەنگ گەیشتینە سەقز، تاریكی باڵی بەسەر شاردا كێشابوو، بەڵام رووناكی گڵۆپە زۆر و زەوەندەكانی شار لە دوورڕا وەكو هورووژمە تیشكێك دڵی تاریكییان شەقار كردبوو. شارێكی جوان و لەبەر دڵان. بەناو شاردا تێپەڕین، دەمانویست زووتر بگەینە بۆكان، حەسەن زیرەك گوتەنی "رێگاكەم دوورە و مەنزڵم بۆكان"ە.
درەنگانێك گەیشتینە ناو شاری بۆكان، شار بەرەو خامۆشی دەچوو، تاك و تەرا دووكان كراوەبوون، ئێمەش شەكەت و برسی بووین، بەدوای هوتێلێكدا دەگەڕاین، بەحساب لەیەكێك لە باشترین هوتێلەكانی شاردا بارگە و بنەمان هەڵدا، هوتێلەكە چوار ئەستێرە بوو، بەڵام نەك ئەستێرە، قابیلی فتیلەیەكیشی نەبوو.
بەنیازی نانخواردن، سواری تاكسییەك بووین بۆ چێشتخانەیەك بەناوی (گێلاس)، شوێنێكی ئارام و لەبەردڵان دیاربوو، لەچاو خواردنی سەرسنوور، ئەرز و ئاسمانی فەرق بوو. مۆسیقایەكی ئارام و ئەو چەند میوانەی خەریكی نانخواردن بوون، بە ئاستەم گوێت لە دەنگیان دەبوو.
هێندەی نەبرد پیاوێكی باڵابەرزی رەقەڵە خۆی كرد بە چێشتخانەكەدا. زۆر بەگەرمی و كوردانە بەخێری هێناین. نانمان خوارد و بردینی بۆ ماڵی خۆیان كە لەیەكێك لە گەڕەكە كۆنەكانی شار و ناوجەرگەی بۆكان هەڵكەوتبوو. ماڵێكی جوان و پۆشتەو پەرداخ، ستایلی ئەرستۆكراتی پێوە دیاربوو.
بەدەم چاخواردنەوەوە، بە خێرایی لەدەرگای گەلێك باس و خواسمان دا، شەو بەرەو درەنگان دەچوو، خاترخوازیمان كرد و بە پیاسە بەناو شاری خامۆشدا بەرەو هوتێلەكە كەوتینە رێ.
شەقامەكان پاك و خاوێن دیاربوون، بە تەنیشت پاركێكی جوان و رازاوەدا رەت بووین، دارەكان بەچڕی بەناویەكدا چووبوون و بەرەو ئاسمان هەڵكشابوون. لە نزیك هوتێلەكە چاخانەیەكمان بینی كە هێشتا جمەی دەهات لە خەڵك و دووكەڵی نێرگیلە و تەقەی تاوڵە سەرنجی راكێشام. لەسەر سەكۆیەكی چاخانەكە كە بەشێوەیەكی سوننەتی دروست كرابوو، چوارمشقی لێی دانیشتین و تا درەنگانێكی شەو ماینەوە.
گەڕاینەوە بۆ هوتێلە چوارئەستێرەییەكە، ژوورەكەیان بۆ پاككردبووینەوە، ئیدی مەجالی بۆڵەبۆڵمان نەمابوو. دیمەنی چەند كەسێك كە لەناو پاركێكی تەنیشت هوتێلەكە دانیشتبوون، سەرنجیان راكێشام، بە قسەی كارگوزاری هوتێلەكە ئەوانە "حەشیشەخۆرەكان" بوون. دواتر زانیم كە دەوڵەتی ئێران بەمەبەست نایەوێت رێگا لەو مەوادانە بگرێت، تا گەنجانی رۆژهەڵات ئاڵوودە ببن و ئیدی بیر لەشتە بڤەكان نەكەنەوە. ئەوە سەرەڕای ئەوەی كە ژمارەیەكی زۆر لە گەنجانی بۆكان و شارەكانی دیكەی رۆژهەڵات بەدەست بێكارییەوە دەناڵێنن. بەیانیی رۆژی دواتر كە وەكو دەڵێن هێشتا خێر و شەڕ بەش نەكرابوو، بە زەنگی تەلەفۆن بەخەبەر هاتین، خانەخوێكەمان بوو.
سواری تاكسییەك بووین بەرەو ماڵی حاجی ئیسماعیل ئاغای ئێلخانیزادە. لەبەردەم خانوویەكی گەورەی رەنگ كۆندا، خۆمان بینییەوە. پیاوێكی پشتكۆمی بەتەمەن كە خزمەتی ئیسماعیل ئاغای دەكرد، دوای بەخێرهێنان، بەرەو دیوەخانی ئاغا چەند قادرمەیەكمان بڕی.
چەند قەنەفەیەك و دۆشەكێكی گەورە دیوەخانیان رازاندبووەوە، بە دیوارەكاندا چەند وێنەیەك و دەستنووس و ئایەتی قورئان هەڵواسرابوون. پیاوێكی ریش چەرمووی نوورانی لەسەر یەكێك لە تاك قەنەفەكان دانیشتبوو، نەیدەتوانی هەستێتە سەرپێ، زۆر بەگەرمی بەخێری هێناین و ئێمەش لەتەنیشتییەوە دانیشتین.
سمایل ئاغا چاویلكەیەكی گەورەی لەچاودا بوو، باڵابەرز، برۆ تێكسمڕاوەكانی و پیاوێكی تەمەن 112 ساڵ، بەڵام بەتەواوی هۆشیار و ئاوەزقووڵ بوو. سەرەتا رووی تێكردین و هەواڵی باشووری كوردستانی لێ پرسیم. پێشتر پێیان گوتبووین كە سمایل ئاغا پەیوەندییەكی پتەوی لەگەڵ بنەماڵەی مستەفا بارزانی هەبووە، سمایل ئاغا زۆر باسی بارزانیی باوك و بارزانیی كوڕی كرد. ئەگەرچی من لە ساڵی 1987 ەوە، بەڕێز مەسعود بارزانیم لە نزیكەوە نەبینیوە، بەڵام نەمكردە نامەردی سڵاوی بارزانیم گەیاندە سمایل ئاغا، دیاربوو زۆری پێخۆش بوو، بەزۆر خۆم كردە نوێنەری بارزانی، بەڵام مادام بۆ كاری خێر بوو، پێموایە زەڕی بۆ پەزی كەس نەبوو.
سمایل ئاغا، درێژەی بە قسەكانی داو گوتی: "ئەوە بە چاوی خۆتان دەبینن تەندروستیم چۆنە و ناتوانم شەقاوێكیش رێگا بكەم، دەنا زۆرم پێخۆشە سەردانێكی كاك مەسعود بكەم و لە نزیكەوە بیبینم و ئەحواڵی بپرسم".
بۆ ئێمە سەرەتایەكی باش بوو بۆ چوونە ناو گفتوگۆیەكەوە كە ئێمە مەبەستمان بوو لەگەڵ تەنیا وەزیرێكی كۆماری كوردستان كە هێشتا لە ژیاندا ماوە، بیكەین.
حاجی سمایل ئاغا هێندە بە شەوقەوە باسی كۆماری بۆ دەكردین، دەتگوت تازە لە پشتی ئەسپەكەی دابەزیوە و لەبەردەمی پێشەوا قازی محەممەد و بارزانیدا وەستاوە و چاوەڕێی فەرمانیان لێ دەكات: "تازە خانەوادەی بارزانی گەیشتبوونە كۆمار، بەماڵ و منداڵەوە هاتبوون، داوای لە باوكم كرد كە چەند گەنجێك لە خانەوادەكەمان لەگەڵی بچن بۆ مهاباد بۆ خزمەتی پێشەوا".
سمایل ئاغا لە گێڕانەوەكەی بەردەوام بوو: "شێخ ئەحمەد داوای كردبوو كە بێت بۆ حەمامیان بۆ لای مەحموود ئاغا، ئەوە بوو باوكم ئەسپ و ماینی بۆ ئامادەكرد و ئێمەش لە پێشوازییاندا بووین، بەڵام شێخ ئەحمەد، پێی گوتین كە عادەتم نییە سواری ئەسپ بم، بۆیە بە پێیان لە خزمەتیدا هاتین هەتا گەیشتینە حەمامیان. كاتێكی خۆشمان پێكەوە بەسەر برد".
حاجی سمایل ئاغا، شەدەیەكی كوردانەی لەسەر نابوو، قامكە درێژەكانی، رۆژگار و تەمەن وەكو كۆڵەوژێكی وشكهەڵاتووی لێكردبوون. بە حەسرەتەوە باسی مێژووی دەگێڕایەوە، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجی من بوو، بیرتیژی و ئاوەزقووڵیی ئەو پیرەپیاوە ریش چەرمووە بوو، بەوردی ئاگای لە ورد و درشتی رووداوەكان بوو، ئومێدی گەش لە چاوەكانیدا بەدی دەكرا. باسی پێشمەرگە و ئەو وەفدە بیانیانەی كە سەردانی باشووریان دەكرد، حاجییان شاگەشكە كردبوو، پێیوابوو كە ئەگەر دەرگایەكیش بەڕووی كوردستاندا دابخرێت، چەندین پەنجەرە بەڕوویدا دەكرێنەوە.
سمایل ئاغا بەوردی و بە ئیشتیاوە وشەكانی بەدوای یەكدا ریز دەكرد و بەكوردییەكی پاكی موكریانانە باسی پەیوەندییەكانی بنەماڵەی خۆیان و بنەماڵەی قازی لەلایەك و بنەماڵەی بارزانی لەلایەكی دیكە دەكرد.
عومەر ئاغا داواكەی بارزانی بەجێدەهێنێ و بەبێ دوودڵی هەردوو كوڕەكەی خۆی (سمایل و عەبدولڕەحمان) لەگەڵ مەلا مستەفا بارزانی دەنێرێت بۆ سابڵاخ كە ئەنجوومەن و حكومەت لەوێ تەشكیل دەكران و داوایان لێدەكات كە بەشداری لە كۆماری كوردستاندا بكەن.
بەشێك لەوانەی كە نانی رۆژ دەخۆن، دەیانەوێت لە ڕێگای جۆراوجۆرەوە وانیشان بدەن كە پەیوەندیی نێوان مەلا مستەفا و پێشەوا قازی محەممەد خراپ بووە و ناكۆكی لە نێوانیاندا هەبووە. بەڵام سمایل ئاغا ئەوە رەت دەكاتەوە و دەڵێت: "نێوانیان زۆر خۆش بوو، مەلا مستەفا هەمەكارە بوو لەناو كۆماردا. بارزانی هەمیشە لەپشت سەری قازییەوە بوو، سەرچاوەی هێز و توانای قازی بوو".
مام هەژار و مام هێمن، دوو رووناكبیر و دوو كەسایەتی و شاعیری دیاری سەردەمی كۆمارن و كەم كورد هەیە بە ناویان ئاشنا نەبێت. بۆ بیرهێناوەی یادەوەرییەكانی لەگەڵ مام هێمن و مام هەژار، كاتێك لەسەر ئەو دوو كەڵە نووسەرە پرسیارم كرد، گوتی: ''بەڵێ، مام هەژار كەسێكی نزیكی ئێمە بوو، بەڵام مامۆستا هێمن نا''. تەنانەت لە وەسفی مام هەژاردا، ئاغا دەڵێت ''هەژار شاعیرێكی میللی كوردستان بوو، لە ئاستی فیردەوسیدایە. فیردەوسی بۆ فارسەكان چی بێت، مام هەژاریش بۆ كورد وایە".
هەر تاڵێك لە برۆكانی سمایل ئاغا، چیرۆكێكی لەژێردا پەنهانە، ئەو دەیویست هەگبەی سەد ساڵی تەمەنیمان بۆ هەڵڕێژێت، بەڵام هێشتا ترسی داگیركەر دەست و پێكانی بەستووەتەوە و دەڵێی لە ئەشكەوتێكدایە، تەنیا گوێی لە دەنگی خۆیەتی. ئێمە دەمانویست زیاتر لە خزمەت ئەو كۆنە وەزیرەی كۆماری كوردستاندا دابنیشین و بەسەرهاتەكانی تۆمار بكەین، بەڵام باری تەندروستی و تەمەنەكەی، هی ئەوە نەبوون كە لەوە زیاتر ماندووی بكەین. بۆیە بە تاسەوە دەستەكانیمان گوشی و خاترخوازیمان لێ كرد.
دەمەوێت ئەم بەسەرهاتە بە بیرەوەرییەكم لەگەڵ دكتۆر موكەڕەم تاڵەبانی كۆتایی پێ بهێنم. كاتێك بەرنامەی پەنجەمۆرم لەگەڵ تۆمار دەكرد، هەندێكجار دەیگوت: كوڕم هێشتا كاتی باسكردنی ئەمە نەهاتووە! دكتۆر تەمەندرێژ بێت، ئێستا زیاتر لە 90 ساڵی تەمەنە. گوتم دكتۆر گیان یاخوا هەزار ساڵ بژیت، بەڵام پێم ناڵێیت كەی وەختی دێت؟
بۆیە لەسەر ئیزنی دكتۆر، منیش دەڵێم هەندێك شت هەبوون لەو گەشتەدا، ئەگەر وەك شێخ رەزا تاڵەبانی گەیشتمە تەمەنی هەشتا و هێشتا بەكاربووم، ئەوە شەرت بێت لەبنی هەمانەكە بدەم، بەڵام بەقسەی تاڵەبانی دەكەم "جارێ وەختی نییە".