رۆژی جیهانیی ئاو؛ کەمیی باران و پیسبوونی سەرچاوە ئاوییەکان کێشەی سەرەکین لە کوردستان

 

 

درووشمی ئەمساڵی رۆژەکە، "ئاو بۆ ئاشتییە." رۆژی جیهانیی ئاو لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەستنیشانکراوە و ساڵانە لە 22ـی ئادار یادی دەکرێتەوە. 

 

 

د. عەبدولسەتار حاجی، مامۆستای زانکۆی دهۆکە و دەڵێت، هەرێمی کوردستان سێ کێشەی سەرەکی لە کەرتی ئاودا هەیە، ئەوانیش:   

 

- کەمبوونەوەی رێژەی بارانبارین و سوودوەرنەگرتن لەو رێژەیەی دەبارێت

 

دووەم: پیسبوونی سەرچاوە ئاوییەکان

 

سیێەم: زیادبوونی ژمارەی بیری لێدراو

 

 

سەرەڕای ئەوەی رێژەی بارانبارین لە کۆتایی ساڵی 2023 و دەستپێکی ئەم ساڵ بە شێوەیەکی رێژەیی باش بوو، بەڵام تاوەکو ئێستا نەگەیشتووە رێژە ستاندەردەکەی خۆی. 

 

ئەگەر سەنتەری پارێزگای دهۆک بە نموونە وەربگیرێت، تاوەکو رۆژی 16/3/2024 نزیکەی 420 ملیمەتر باران باریوە، لە کاتێکدا کە رێژەی ستاندارد 535 ملیمەترە. بەپێی گوتەی د. عەبدولستار، لە دوایین 10 ساڵی رابردوو، جگە لە ساڵی 2019، هەموو ساڵێک باران کەمتر لە رێژەی ستانداردەکەی خۆی باریوە.

 

 

هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە 17 بەنداوە، لەگەڵ ژمارەیەک گۆماو، بەڵام زۆربەی بەنداوەکانی زۆر لە کۆنەوە بنیاتنراون و توانای گلدانەوەیان کەمبووەتەوە بەتایبەتیش بەهۆی دیاردەی بە هەڵمبوون و درز و لێچوونەوە، ئاوێکی زۆر بەفیڕۆ دەچێت.

 

ئێستا هەرێمی کوردستان توانای کۆگاکردنی 10 ملیار مەتری سێجا ئاوی هەیە، ئەویش بە بوونی زیاتر لە 17 بەنداو و گۆمی دەستکرد و پلانی دروستکردنی چەند بەنداوێکی دیکە، بەڵام زۆرێک لەو سەرچاوە ئاوییە گرنگانە بە خراپی بەڕێوەبرێن، بۆ نموونە گەورەترین بەنداوی هەرێمی کوردستان، کە بەنداوی دووکانە و لە ساڵی 1959 دروستکراوە، ئێستا تەنیا دوو ملیار مەتری سێجا ئاوی تێدایە کە بە بەشێکی کەم دادەنرێت بە بەراورد بە توانای راستەقینەی کۆگاکردنەکەی کە نزیکەی 7 ملیار مەتری سێجایە.

 

بەهەمان شێوە، بەنداوی دەربەندیخان کە ئاو لە چیاکانی زاگرۆسەوە وەردەگرێت، بە یەک لەسەر سێی توانای خۆی کاردەکات، ئەویش دوای دابەزینی ئاستی ئاوەکەی بەنزیکەی حەوت مەتر لەسەر ئاستی رووی بەنداوەکە. 

 

ئەو کۆگایانە نەک تەنیا بۆ بەردەوامبوونی ژیان و سرووشتی دەوروبەی بەنداوەکە و سامانی ئاژەڵ، بەڵکو بۆ دابینکردنی ئاوی خواردنەوە بۆ سەتان هەزار کەس زۆر گرنگن. 

 

ئێستا دۆخەکە بەردەوام خراپتر دەبێت: لە ساڵی 2023ـوە، تێکڕای ئاستی ئاو لە بەنداوەکانی هەرێمی کوردستان 30% کەمترە لە ساڵی 2018، ئەوەش پێویستی بە چەند هەنگاوێکی خێرایە و دەبێ پەلە بکرێت لە نۆژەنکردنەوە و نوێکردنەوە و باشکردنی  شێوازەکانی بەڕێوەبردنی ئاو لە ناوچەکەدا.

 

 

ئاستی ئاوی هەر سێ بەنداوە گەورەکەی هەرێمی کوردستان زیادیکردووە، بەڕێوەبەری گشتیی بەنداوەکانی هەرێمی کوردستان دەڵێت، بارانی دوو رۆژی رابردوو زۆرترین سوودی بۆ بەنداوی دهۆک هەبووە.

 

لە هەرێمی کوردستان سێ بەنداوی گەورە هەن، ئەوانیش بەنداوی دووکان، دەربەندیخان و دهۆک. لە نێوەڕاستی ئەم هەفتەیەوە شەپۆلێکی بارانبارین هەرێمی کوردستانی گرتەوە و زۆرترین باران لە دهۆک باری کە زیاتر لە 200 ملیمەتر بوو. پاشان هەولێر، دواتر هەڵەبجە و سلێمانی.

 

رەحمان خانی، بەڕێوەبەری گشتیی بەنداوەکانی هەرێمی کوردستان بە رووداوی راگەیاند، "ئاستی ئاوی ئەم ساڵی بەنداوی دووکان بەراورد بە هەمان رێککەوتی ساڵی رابردوو مەترێک زیادیکردووە."

 

ئەیوب نەسری، پەیامنێری رووداو رۆژی هەینی لەسەر بەنداوی دهۆکەوە باسی لە زیادبوونی ئاستی ئاوی بەنداوەکە کرد، گوتی: تاوەکو ئێستا چوار مەتر ئاستی ئاوەکەی زیاد بووە. 

 

بەنداوی دووکان توانای گلدانەوەی حەوت ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە. بەنداوی دەربەندیخان دووەم گەورەترین بەنداوی هەرێمی کوردستانە و توانای گلدانەوەی سێ ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، هەرچی بەنداوی دهۆکە، توانای گلدانەوەی 52 ملیۆن مەتر سێجا ئاوی هەیە.

 

 

بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی ئاوی هەرێمی کوردستان، تەنیا نزیکەی 10-20%ی ئاوی پیسی هەرێمی کوردستان پاکدەکرێتەوە. ئەمەش بەو مانایە دێت کە 80%ـی ئاوی پیسی دیکە دەڕژێتە ناو سەرچاوەی ئاو کە پاک نەکراوەتەوە یان بەشێکی زۆری پاکنەکراوەتەوە. 

 

ئەوە دەبێتە هۆی پیسکردنی ئەو سەرچاوە ئاوییانەی کە بەردەستن. رووباری تانجەرۆ کە دەکەوێتە باشووری شاری سلێمانی بە پاشماوەی ئاوی قورسی ماڵان (زێراب)، ماددە پاککەرەوەکان (کلێنس)، پاشماوەی کارگەکان و رۆنی رەش و پاڵاوگەکان پیس دەبێت. دواتر ئەو ئاوە پیسبووە دەڕژێتە نێو بەنداوی دەربەندیخان کە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی سەدان هەزار کەسە. دوای ئەوە دەڕژێتە بەشی خوارەوەی رووباری سیروان و سەرەنجام بۆ ناو رووباری دیجلە و کەنداو دەڕوات کە کاریگەری لەسەر زۆرێک لەسەر دانیشتووانی رێڕەوە ئاوییەکە دروست دەکات.

 

 

لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستاندا، نزیکەی 26 هەزار بیری ئاو بەشێوەیەکی یاسایی و بە مۆڵەت هەڵکەنراون، هەروەها نزیکەی 28 هەزار بیری ئاو هەن کە بەشێوەیەکی نایاسایی و بەبێ مۆڵەت هەڵکەنراون. 

 

بەپێی گوتەی د. مەروان بەشیر، مامۆستای زانکۆی دهۆک ئەوەش خاکی کوردستانی کون کون کردووە لە زۆر جێگە بۆشایی دروستبووە، مەترسی ئەوەی دروست کردووە بوومەلەرزە رووبدات، ئەو بۆشاییەی هەیە مەترسییەکانی بوومەلەرزەکە زیاتر دەکات. 

 

بەپێی قسەکانی ناوبراو، "ئاوی ژێر زەوی مافی ئێمە نییە و دەبێت بە هەستیاری بەکاری بهێنین، چونکە ئەو ئاوە مافی نەوەکانی داهاتووە و دەبێت سوود لە ئاوی بارانەکانی وەربگیردرێت و بەکاربهێنرێت، چونکە دەستبردن بۆ ئاوی ژێر زەوی مەترسییە لەسەر نەوەکانی داهاتوو."

 

زیادبوونی ژمارەی بیرەکانی ئاو بووەتە هۆی ئەوە کە ئاو زیاتر لەنێو خاکدا قووڵ ببێت و وەک جاران بەئاسانی دەرنەچێت، بەگوێرەی ئامارەکان، قووڵترین بیر لە پارێزگاکان بەمشێوەیەی خوارەوەیە:

 

هەولێر: قووڵی بیرلێدان لە 200 مەترەوە دەستپێدەکات و قوڵترینیان لە هەندێک شوێن دەگاتە 700 مەتر

 

سلێمانی: لە 150 مەترەوە دەستپێدەکات تاوەکو دەگاتە نزیکەی 300 مەتر

 

دهۆک: لە 200 مەترەوە دەستپێدەکات تاوەکو نزیکەی 400 مەتر

 

هەڵەبجە: لە 150 مەترەوە دەستپێدەکات و دەگاتە 200 مەتر