سەرپەرشتیاری پڕۆژەیەکی ئاژەڵداری: کوردستان لەبارە بۆ ئەوەی لە کەرتی سامانی ئاژەڵ بگەینە ئاستی خۆبژێوی

 

 

بەرنامەکە بە میوانداریی هەریەک لە فیراس سدیق، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە وەزارەتی کشتوکاڵ؛ دکتۆر رێباز رەئوف، سەرپەرشتیاری پزیشکی پڕۆژەیەکی گاوداری؛ د. ئەرکان مونوچەر، سەرپەرشتیاری پڕۆژەیەکی ئاژەڵداری و رۆبیتەن رەشید، ئاژەڵدار‏ گفتوگۆی لەبارەوە کرا.

 

پێش بەرنامەکە رەنج سەنگاوی، پێشکێشکاری بەرنامەکە ژمارەیەک ئاژەڵدار لە قەزای ماوەت بەسەر دەکاتەوە، تاوەکو لە هۆکارەکانی گرنگینەدان و دواکەوتنی ئەو کەرتە بکۆڵێتەوە و ئەوانیش بۆ پێشکێشکاری بەرنامەکە گرفتەکانی بەردەمیان خستەڕوو.

 

دلێر عەبدولڕەحمان، مەڕدارێکی گوندێکی بایۆی دەشتی ماوەتە و تەنیا ئەو و ئامۆزایەکی مەڕ بەخێو دەکەن، هۆکارەکەی بۆ ئەوە گەڕاندەوە کە خەڵکەکە "هەمووی دامەزراوە و مووچەیەک و دوو مووچەیان هەیە، بەلایەنی کەمەوە دوو مووچەیان هەیە، کە تۆ مووچەت هەبوو هیچ ناچار نیت ئاژەڵداری بکەیت." 

 

بە گوتەی دلێر عەبدولڕەحمان هاوکاریش ناکرێن و دەڵێت: "هەموو مانگێک بایی 200 هەزار دینار لە مووچە خانەنشینیەکەم دەچم دەرمانیان بۆ دەهێنم، جا بۆ ئەو 200 هەزار نەدەمە کرێی خانووێک و بچیم وەکو ئەو خەڵکە لە سلێمانی بژیم، حکومەت لە هیچ رووێکەوە هاوکاریمان ناکات، پێشتر دەمانیان پێدەداین بۆ مەڕ شۆرینەوە، بەڵام ئەمە بۆ دوو ساڵ دەچێت ئەوەش نەماوە." 

 

ئەو مەڕدارە هۆکارێکی دیکەی سەختیی بەخێوکردنی ئاژەڵی لە هەرێمی کوردستان گەڕاندەوە بۆ تەلبەندکردنی ناوچەکان و دەڵێت: "هەر چوار دەورمان تەلبەندکراوە، ئێستا ئێمە لە قەفەسداین، لەوەڕگاش نەماوە. کەسی وا هەیە بۆ پشووی رۆژانی هەینی دێتە ئێرە و 10 دۆنمی تەلبەندکردووە هیچ ئیشیشی پێ نییە و شوانەکەش ناتوانێت سوودی لێ ببینێت." 

 

دلێر عەبدولڕەحمان گلەیی لە ساخ نەبوونەوەو پارە نەکردنی ئاژەڵەکانی هەبوو و گوتی: "لەبەر گۆشتی هاوردەکراو ئاژەڵەکانی ئێمە پارە ناکات و دەبێت بە زەرەر بیفرۆشینەوە، بایی 8 ملیۆن دینار خەرجیم هەبووە کەچی بایی 8 ملیۆن مەڕم نییە، بەهۆی نەخۆشییەوە 50 سەر مەڕم مردار بوونەتەوە." 

 

ئەحمەد رەسوڵ، جووتیارێکی ناوچەکە بوو، بە گوتەی ئەو جاران ماڵ نەبووە 20 تاوەکو 50 سەر مەڕی نەبێت و لەبارەی کاری کشتوکاڵیش دەیگوت: "جاران خەڵک هەمووی بە ئاژەڵداری و کاری کشتوکاڵییەوە خەریک بوو، ئێستا هەمووی تەلبەستراوە، پیرەکانیش پەکیان کەوتووە، یەکێکی وەکو من ناتوانێت بە رێگاوە بڕوات، ئەوەی پیر بووە ئیشی پێناکرێت ئەوەی دیکەش دەڵێت مووچەم پێ بدەن، باوەڕ بکەن کاری کارگەشیان پێناکرێت." 

 

محەممەد حەسەن، ئاژەڵدارە و مانگاکانی دۆشیوە کە بڕێکی زۆر کەمە و دەڵێت: "ئەمە بەرهەمی 15 مانگایە، لەوەڕەکەش لەکاتی پێویستدا نییە و دەستناکەوێت." 

 

محەممەد حەسەن پێیوایە، لەبری ئەوەی ئاژەڵ هاوردە بکرێت "با ئالیک بهێندرێت ئەوکات بەربووم زۆر دەبێت و پێویست بەوە ناکات ئاژەڵ هاوردە بکرێت، هاوکاری ئاژەڵداران ناکرێت، دەرمان دەهێنن بە سێ هێندەی نرخی جاران." 

 

هۆشیار محەممەد، مامۆستایە و دانیشتووی گوندەکانی سنووری قەزای ماوەتە، ئەو دوو داواکاری لە هەردوو وەزیری پلاناندان و کشتوکاڵ هەیە و دەڵێت: "هەموو وڵاتێک سەرچاوە هەرە گرنگەکەی سامانی ئاژەڵ و کشتوکاڵە، تەمەنم 39 ساڵە نەمبینیوە نە وەزیری پلاندانان و نە کشتوکاڵم وەکو ئێوە بە شێوەیەکی مەیدانی سەردانی ناوچەکان بکەن، گرنگە وەزیری پلاندانان و وەزیری کشتوکاڵ دوو بە دوو بێن و بە شێوەیەکی مەیدانی سەردانی گوندەکان بکەن و بزانن چ پڕۆژەیەک گرنگە جێبەجێی بکەن، بۆ نموونە بزانن بۆچی ئاژەڵداری کەمە؟ لەکاتێکدا زەمانێک هەبووە زۆرترین ئاژەڵداری لەو ناوچەیە کراوە، بەلایەنی کەمەوە ماڵ هەبووە 200 سەر مەڕی هەبووە، 200 سەر بزنی هەبووە." 

 

سەبارەت بە بەرهەمی شیر، هۆشیار محەممەد دەڵێت: "لە مانگی بەهاردا لە ماڵی ئێمە بەلایەنی کەمەوە 40 کیلۆ شیرمان هەبووە، ئەگەر وەزیری پلاناندان و کشتوکاڵ پلانێکیان هەبووە و کارگەیەکی شیریان کردبایەوە، ئەو 40 کیکۆ شیرە لە بەهاردا لەمن وەربگرێت، منیش دەتوانم بیدەم بە ئالیک بۆ ئەوەی زیاتر برەو بەو ئاژەڵداری بدەم." 

 

رۆبیتەن رەشید، کە ئاژەڵدار‏ێکە و میوانی بەرنامەکە بوو لەبارەی هۆکاری ئەو گرنگینەدانە بە سامانی ئاژەڵ ئاماژەی بەوە دا: "ئێمە جگە لە نەوت دەبێت پەنا ببەینە بەر سەرچاوەیەک کە هی خۆمانە، پێی دەڵێن، نەوتی نەبڕاوە، ئەویش ئاژەڵداری و کشتوکاڵی و جووتیارییە، پێش ئەوەی باسی سامانی ئاژەڵ بکەن دەبێت باسی بەهاکانی بکەین." 

 

بە گوتەی ئەو ئاژەڵدارە بەراوردێکی لەنێوان کاری کشتوکاڵی و سامانی ئاژەڵ کردووە دەڵێت: "ئەگەر کیلۆی 10 هەزار بۆ گۆشت دابنێین تۆنی 10 ملیۆن دەکات، دەکاتە نرخی 40 تۆن تەماتە، واتە ئەگەر 10 تۆن گۆشت بەرهەم بهێنیت دەبێت 400 تۆن تەماتە بەرهەم بهێنیت، بەڵام بە 50 سەر نەوەنی 500 کیلۆیی [نەوەن-گوێرەکەی نێری دوو ساڵە] بە زیندە قەپان 10 تۆن گۆشتی لێدەردەچێت." 

 

جیا لە گۆشتەکەی، رۆبیتەن رەشید دەڵێت: "کیلۆی رۆنی کوردی بەلایەنی کەمەوە 20 هەزار دینارە، واتە تۆنی 20 ملیۆن دەکات، یەکسانە بە بەرهەمهێنانی 40 تۆن پاقلە، لەکاتێکدا یەک کیلۆی رۆنی کوردی رەسەن 25 هەزارە، واتە 4 تۆن رۆن 100 ملیۆن دەکات، ئەگەر ئەو 100 ملیۆنە بیدەی بە گەنم، یان تەماتە کە کیلۆی 250 دینار دەکات دەکاتە 800 تۆن، هیچ جووتیارێک نییە لە کوردستان 800 تۆن بەربوومی تەماتە یان شووتی هەبێت." 

 

رۆبیتەن رەشید، باسی جیاوازی نێوان پەینی کیمیایی و پەینی ئاژەڵی دەکات و نموونە بەوە دەهێنێتەوە کە ئەندازیارێکی خزمی لێی پرسیوە، "زەویت هەیە و ئاژەڵت هەیە، گوتی پەین لە زەوییەکەت دەدەی؟ گوتم بە کەمی، چونکە ئەوەی من زانیبێتم بۆ یەک ساڵە زۆرییەکەی دوو ساڵە، تۆنی لە سەرووی یەک ملیۆن دینارە، زۆری تێبکەی دەیسووتێنێت و بەرگە ناگرێت، بەڵام پەینی ئاژەڵی توێژینەوەی لەسەر کراوە بۆ 7 ساڵە، هەر پەینێکی ئاژەڵ بیخەیتە هەر زەوییەکەوە بۆ کشتوکاڵ بۆ ماوەی 7 ساڵ کاریگەری دەبێت و خراپیشی ناکات، لەوەش گرنگتر میزی مەڕ بۆ ماوەی 15 ساڵ کاریگەریی بەسەر زەوییەکەوە دەبێت." 

 

فیراس سدیق، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان کە میوانێکی دیکە بەرنامەکە بوو لەبارەی گرنگینەدان بە سامانی ئاژەڵ و پلانی حکومەت لەوبارەیەوە رایگەیاند: "پەلەوەر بەشێکە لەو سامانە نیشتمانییە گرنگە، بە ماوەی ئەو 3 ساڵە توانیمان لە بواری مریشکی گۆشت بگەیەنینە خود بژێوی و زیادەمان هەیە، تەنانەت مریشکی هێلکەش بەهەمان شێوە بگەیەنینە خود بژێوی و ئێستا بەرهەمێکی زۆر زیادەمان هەیە، لە رووی کوالێتیشەوە توانیومانە بگەینە ئەو کوالێتیەی کە هاووڵاتیی کورد پێی خۆشە." 

 

سەبارەت بە کەرتی ئاژەڵداری کە تەوەری سەرەکی بەرنامەکە بوو، فیراس سدیق دەڵێت: "ئەو کێشانەی کە هەن، کێشەی کەڵەکەبووی چەند ساڵەن، هەندێک کێشەکە دەگەڕێتەوە بۆ دوای پرۆسەی ئەنفال تاوەکو ئێستا ئاسەوارەکانی ماوە، بەهۆی رووخاندنی دێهاتەکان، کەمبوونەوەی کەرتی ئاژەڵداری بە شێوەیەکی تەواو، ئەمە وایکرد کەرتی ئاژەڵداری بەرەو دواوە بچێت." 

 

بۆ گرنگیدانیش بەو کەرتە و پلانیان، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە وەزارەتی کشتوکاڵ دەڵێت: "ئێمە پڕۆژەی ئەژدادمان هەیە لە هەرێمی کوردستان کە بەرهەمی ئەو پڕۆژەیە لە ماوەکانی رابردوودا هەناردەی وڵاتی ئوردن کرا کە ئەمە جێگەی شانازییە بۆ هەرێمی کوردستان بەرهەمی خۆمان هەناردەی وڵاتێکی وەکو ئوردن بکرێت." 

 

بە گوتەی فیراس سدیق، لە دوای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان "یەکێک لەو کارانەی کە کردمان و بە پەلە دەستمان پێکرد، هەمواری رێنمایی هاوردەکردنی ئاژەڵی زیندوو بوو، کە پێشتر بەپێی پشکی مانگانەی پارێزگاکان هاوردە دەکرا، شێوە رەهاییەکی پێوە دیار بوو. بەڵام ئێمە هەستاین میکانیزمێکمان دانا کردمان بە 50% بە 50%، واتە ئەو 45% بۆ ئەو 86 هەزار تۆن گوشتی سوورەی کە ساڵانە پێویستمانە و هاوردە دەکرێت، ئێمە کردمان بە دوو بەش. بەشێکیمان دا بە پڕۆژەکان بۆ ئەوەی لە پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستاندا ئاژەڵ بەخێو بکرێت، لە ئەنجامیشدا هەلی کار و بووژانەوەی کشتوکاڵ و کەرتەکانی دیکەی کشتوکاڵی لێدەکەوێتەوە."  

 

فیراس سدیق پێیوایە، بابەتی پێشخستنی ئەو کەرتە پێویست بە قۆناخ بە قۆناخە، نموونە بەوە دەهێنێتەوە و دەڵێت: "کاتێک بڕیار دەدەین رێگەنادەین یەک لیتر شیر، یەک کیۆگرام گۆشت داخڵی هەرێمی کوردستان ببێت، ئێستا کە کیلۆی گۆشت بە 16 هەزار دینارە نرخەکەی بەرز دەبێتەوە." 

 

فیراس سدیق، دەڵێت: "بۆ پەرەپێدانی پڕۆژەکان و پاڵپشتیکردنی پڕۆژەکانی خۆت، دەبێت لە هێڵە گشتییەکانەوە دەستپێبکەیت کە هەمواری رێنماییەکانە، کە ئەمە وادەکات رێگەخۆشکەر بێت بۆ دامەزراندنی پڕۆژەی تازە، لە پاڵ ئەوە هاوردە سنووردار دەکەی. لە هەمواری تازەدا ئێستا ئەوەی کاری پێدەکەین 75%مان داوە بە پڕۆژەکان، تەنیا 25%مان هێشتووەتە بۆ سەربڕینی راستەوخۆ." 

 

سەبارەت بە ئالیک و هاندانی پڕۆژەکان لەوبارەیەوە، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە وەزارەتی کشتوکاڵ ئاماژە بەوە دەدات: "ئێمە 36 کارگەی ئالیکمان لە هەرێمی کوردستان هەیە کە ئالیکەکانیان بەشێوەی ستاندارد و خواستێکی زۆریشی لە هەرێمی کوردستان و ناوەڕاست و خواری عێراقیشی لەسەرە. یەکەم هەنگاو کە بۆ ئەو کارگانە وەکو پاڵپشتیەک کردوومانە.. لە هەمواری رێنمایی وەزارەتی کارەبا ئەوەمان جێگیرکردووە کە هەندێک پڕۆژەی کشتوکاڵ لەوانە کارگەکانی ئالیک کرێی کارەباکەیان وەکو بازرگانی بۆ هەژمار نەکرێت، هەر بۆ کارگەکانی ئالیک لێخۆشبوونی گومرگی لەسەر سۆیا، پریمێکسات و زەیتی ئالیکی هەڵگیراوە." 

 

پێداویستییەکانی هەرێمی کوردستان ساڵانە لە گۆشت 86 هەزار تۆنە، فیراس سدیق دەڵێت: "ئێمە 55%ی ئەو 86 هەزار تۆنە لەناوخۆی هەرێمی کوردستان بەرهەمدێت، واتە ئەوەی هاوردە دەکرێت ساڵانە 110-130 سەر رەشەوڵاخ هاوردەی هەرێمی کوردستان دەکرێت کە 75% کێشی بچووک بۆ پڕۆژەکان دەبێت و 25%ی بۆ سەربڕین." 

 

د. ئەرکان مونوچەر، سەرپەرشتیاری پڕۆژەیەکی ئاژەڵداریە و میوانێکی دیکەی لەگەڵ رەنج بوو پێیوایە، "ئەگەر بمانەوێت پشت بەرهەمی هاوردەکراو نەبەستین و بمانەوێت خۆژیێن بین، دەبێت لەو کەرتانەوە دەستپێبکەین کە وڵاتەکەمان لەبارە بۆی." 

 

د. ئەرکان مونوچەر پێشیوایە: "ناوچەکە لە رووی سیاسییەوە بەرەو کوڵان دەڕوات، هەر قەیرانێک لە ناوچەکە دروست ببێت ئاسایشی خۆراک لە پێش هەموو شتێکەوەیە، چونکە ئەگەر پارەشت هەبێت خۆراک نەبوو.. ناتوانیت بیکڕیت، دەبێت خۆت دابینی بکەی. ئێستا زۆر لەبارە دەستەی باڵای حکومەتی هەرێمی کوردستان دیدگایان بگۆڕن و بڕیار بدەن کەرتی کشتوکاڵی ببووژێننەوە." 

 

د. ئەرکان مونوچەر، ئاماژەی بەچەند ئاڵنگارییەکی بەردەمیان کرد کە رێگر بووە لەوە ئەو کەرتە نەبووژێتەوە و گوتی: "یەکەم شت ئاڵنگاری کارگێڕییە بە کەرتی تایبەت و حکومییەوە، ئاڵنگاری دووەم دیدگای حکومەتە، ئاڵنگاری سێیەم کولتووری ئێمەیە بۆ ئاژەڵداری و هەروەها پێداویستیەکانە." 

 

ئەو سەرپەرشتیارەی پڕۆژەی ئاژەڵداری پێیوایە، "حکومەت دیدگایەکی روونی نەبووە و کەمتەرخەم بووە، حکومەت تاوەکو ئێستا ئاژەڵداری ئێمەی نەگەیاندووەتە ئەو ئاستە رۆشنبیرییەی کە 10 وڵاخ نەخاتە گەوڕێکی دوو مەتر بەرزەوە.. ئێستاش ئاژەڵداری ئێمە، تەنانەت ئەوانەی پڕۆژەشیان هەیە نازانێت مانگایەک چەند پرۆتین و وزە و ماددەی فایبەری دەوێت.. ئەگەر ئەو پێویستیانە بە باڵانس نەکرێت دوای دوو سک گوانەکەی کوێر دەبێتەوە." 

 

دکتۆر رێباز رەئوف، سەرپەرشتیاری پزیشکی پڕۆژەیەکی گاوداریە، لەبارەی دۆخی پڕۆژە گاودارییەکان و پێیوابوو "بە داخەوە هێشتا نەگەیشتوونەتە ئاستی خۆ ژیێنی، هەر لە زەرەرداین. بەڵام بەرەو ئەوە دەچین بگەینە ئاستێک کە ئیتر هیچ نەبێت پێداویستییەکانی خۆی پڕ بکاتەوە." 

 

سەبارەت بە بەروبوومەکانەوە دکتۆر رێباز رەئوف دەڵێت: "ئەو پڕۆژەیەی ئێمە بەروبوومی شیری خۆی ساخ دەکاتەوە، بەڵام پێداویستی خۆی پڕناکەوە لەو نرخەی کە دەیکات." 

 

دکتۆر رێباز رەئوف بە پێویستی زانی بۆ ئەوەی پڕۆژەکەی ئەوان و چەندان پڕۆژەی دیکە کە لەوبارەیەوە هەن "حکومەت پلانێکی هەبێت، ئەگەرچی حکومەت دەرکی بەو گرنگیە کردووە کە دەبێت لە دوای نەوت پشت بە کشتوکاڵ ببەسترێت." 

 

دکتۆر رێباز رەئوف بە پێویستیشی زانی "وەبەرهێنان لەو پڕۆژانەدا بکرێت، پێموانییە بە بەخێوکردنی چەند سەر ئاژەڵێک لە گوندەکان بتوانێت پەرە بەو کەرتە بدرێت، بەڵام پێویستە بانکی کشتوکاڵی هەربێت کە نیمانە، کە زۆر لە کێشەکان چارەسەر دەکات." 

 

سەبارەت بەوەی چی بکرێت بۆ ئەوەی بەروبوومە ئاژەڵییەکان ساخ بکرێنەوە، سەرپەرشتیاری پزیشکی پڕۆژە گاوداریەکە دەڵێت: "حکومەت دوو ئەرکی لەسەرە، دەتوانێت بە یەکێک لەو رێگایانە چارەسەری ئەو بابەتی ساخکردنەوەی بەروبوومە ئاژەڵییەکان بکات، یان باج لەسەر هاوردە زیاد بکات، یان پاڵپشتی ناوخۆ بکات."