لەگەڵ رەنج؛ نەبوونی پشکنینێکی ورد بۆ پلاستیک مەترسیی دەخاتە سەر ژیانی هاونیشتمانییان

 

 

بە گوتەی ئەو پسپۆرە، "ئەو 15 مادەیە کاتێک دەچنە لەشی پیاوێکەوە، رێ لە گەیەنەری هۆرمۆنەکانی دەگرن و هەندێکجار وەکو ئێسترۆجینی ژنانە کار دەکەن، بۆیە پاش ماوەیەک پیاوەکە هەستی ژنانەی تێدا دروستدەبێت و دەڵێت ژنێک لەنێو مندا هەیە".

 

رۆژی یەکشەممە، 18ـی سوباتی 2023، لە بەرنامەی لەگەڵ رەنج، بە میوانداری هەندرێن شێخ راغب، بەڕێوەبەری راگەیاندن لە ‏دەستەی ‏پاراستن ‌و ‏چاككردنی ژینگە؛ ‏‏د. كارزان عەلی، پسپۆڕی تەندروستیی ‏ژینگە؛ لەشكر حەمید، ئەندازیاریی خۆراك؛ هەڵشۆ ئەبوبەكر، خاوەنی كارگەی ئاو و ‏د. هیوا عوسمان، پسپۆڕی كیمیایی پۆلیمەر ‌و مامۆستای ‏زانكۆ، پێکهاتەی ئەو پلاستیکانە خرایەڕوو کە لە هەرێمی کوردستان بەکاردەهێنرێن. 

 

 

بەڕێوەبەری راگەیاندن لە ‏دەستەی ‏پاراستن ‌و ‏چاككردنی ژینگە پێیوایە تاوەکو ئێستا پرسی ژینگە نەبووەتە کاری لەپێشینەی حکومەت، تاوەکو ئەمەش نەکرێت، ناتوانن ئەو ئامانجانەیان جێبەجێبکەن کە بۆ پاراستنی ژینگە دیارییانکردووە.

 

هەندرێن شێخ راغب، بەڕێوەبەری راگەیاندن لە ‏دەستەی ‏پاراستن ‌و ‏چاككردنی ژینگە رایگەیاند: "ئێمە دەمانەوێت هەرێمی کوردستان لە کۆمەڵگەیەکی بەرخۆرەوە ببێت بە کۆمەڵگەیەکی پیشەسازی و پشت بەخۆی ببەستێت، بەڵام نابێت ئەو بەپیشەسازیبوونە لەسەر حیسابی ژینگە و تەندروستی خەڵک بێت".

 

هەندرێن شێخ راغب دەڵێت: "هێشتا ژینگە لە حوکمڕانی هەرێمی کوردستان، لەڕووی عەقڵیەت و کارگێڕییەوە، یەکێک نییە لە بابەتە لەپێشینەکان، تاوەکو ژینگە وەکو پرسێکی سەروەریی و نیشتمانی سەیر نەکرێت، رەنگە نەتوانین ئەو ئامانجانەی بۆ چاککردن و پاراستنی ژینگە هەمانن جێبەجێیان بکەین".

 

 

دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان بەکارهێنانی دەبەی ئاو و پلاستیکیان لە کارمەندانی خۆیان قەدەخە کردووە، بەڕێوەبەری راگەیاندن لە ‏دەستەی ‏پاراستن ‌و ‏چاككردنی ژینگە دەڵێت ئەو بڕیارەیان داوەتە سەرجەم وەزارەتەکانی هەرێمی کوردستان، بەڵام ئەوان جێبەجێیان نەکردووە.

 

هەندرێن شێخ راغب گوتی، ئێستا لە فەرمانگەکانیان ئاوی بۆڕی دەخۆنەوە و وەکو ئاماژەی پێدەدات؛ "لە 29ـی ئاداری 2020 بە نووسراوی فەرمی کۆی فەرمانگەکانمان ئاگادارکردەوە کە هەموو جۆرە ئاوێکی خواردنەوەی دەبە قەدەخەیە، هەمان فەرمانمان داوەتە هەموو وەزارەت و دامودەزگە پەیوەندیدارەکانی هەرێمی کوردستان، بەڵام جێبەجێ نەکراوە".

 

ئەوەش لەکاتێکدایە کە د. کارزان عەلی، پسپۆری بواری تەندروستی ژینگە دەڵێت: "توێژینەوی ماستەرم لەسەر ئاوی یەک لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بوو، دوای ئەوەی پشکنینمان بۆ ئاوەکە کرد مادەی زەڕنیخمان تێدا دۆزییەوە کە رێژەکەی لە ئاستی ستاندارد زیاتربوو، ئەو مادەیە بە ژەهراویترین مادە کیمیاییەکان ناسراوە و راستەوخۆ مرۆڤ دەخاتە بەردەم مەترسیی تووشبوون بە شێرپەنجە".

 

 

بەڕێوەبەری راگەیاندن لە ‏دەستەی ‏پاراستن ‌و ‏چاككردنی ژینگە باس لە نەبوونی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی دەستەکەیان دەکات و دەشڵێت 22٪ـی زبڵی هەرێمی کوردستان لە پلاستیک پێکهاتووە و ئەمەش بە مەترسییەک بۆسەر ژینگە ناودەبات.

 

هەندرێن شێخ راغب دەڵێت؛ "بەردەوام راپۆرتی مانگانە و ساڵانە لەسەر مەترسییەکانی ژینگەی ئاو، خاک، هەوا و رووەک و هەموو هۆیەکانیان داوەتە لایەنی پەیوەندیدار و دەشڵێت؛ "لەسەر خراپی بەنزین و دووکەڵی ئۆتۆمبێل چەندین راپۆرتمان داوەتە وەزارەتی ناوخۆ، لەبەر ئەوەی خۆمان دەسەڵاتی جێبەجێکردنمان نییە، ناچارین راپۆرتەکان ئاراستەی لایەنە پەیوەندیدارەکان بکەین".

 

بە گوتەی بەڕێوەبەری راگەیاندن لە ‏دەستەی ‏پاراستن ‌و ‏چاككردنی ژینگە؛ "22٪ـی خۆڵ و خاشاکی هەرێمی کوردستان مادەی پلاستیکین، راپۆرتمان بەرزکردووەتەوە کە دەبێ ئەو دۆخە چارەسەر بکەین و بۆ ئەمەش پێشنیازمان کردووە کە دەبێ کارگەی ریسایکلین لە هەموو شارەکان دابنرێت".

 

 

پسپۆڕێکی تەندروستیی ‏ژینگە هۆشداری لە هەبوونی زیاتر لە سێ هەزار مادەی ژەهراوی لەنێو پلاستیکدا دەدات و دەڵێت بەهۆی چاودێرینەکردن و نەپشکنینی ئەو مادەیە، هەرێمی کوردستان تووشی "قەیرانی پلاستیک بووە".

 

‏‏د. كارزان عەلی، پسپۆڕی تەندروستیی ‏ژینگە پێیوایە؛ "ئێمە لە هەرێمی کوردستان تووشی قەیرانێک بووین بەناوی قەیرانی پلاستیک، کێشەکە ئەوەیە لایەنی پەیوەندیدار بەم قەیرانەیان نەزانیوە تاوەکو رووبەڕووی بوەستنەوە".

 

بە گوتەی د. کارزان عەلی؛ "ئێستا زۆربەی کەرەستە و پێداویستییەکانی ئێمە هەر لە زەرفی خۆراکەوە تاوەکو کەرەستەکانی بیناسازی و جوانکاری نێوماڵ زۆربەی پلاستیکن و بەهۆیانەوە ئێمە پلاستیک هەڵدەمژین و رۆژانە دەستمان بەری دەکەوێت".

 

 

ئەو پسپۆڕەی بواری تەندروستیی ژینگە سەرباری هەموو ئەو مەترسیانەی بەهۆی مادە ژەهراوییەکانی نێو ملاستیک رووبەڕووی تەندروستی گشتی دەبنەوە، پێیوایە لە هەرێمی کوردستان کۆنترۆڵی جۆری لەبواری پشکنینی پلاستیک زۆر لاوازە.

 

د. کارزان عەلی دەڵێت: "پلاستیک لە سەتان مادەی کیمیایی پێکهاتووە، ئەو مادە کیمیاییانە لەنێو پلاستیکەکەدا نامێننەوە و پاش ماوەیەک لێی هەڵدەوەرن و دەچنە نێو خۆراکەوە و تێکەڵ بە هەوا دەبن و ئێمە هەڵیدەمژین و دەچێتە نێو سیەکانمان".

 

وەکو ئاماژەی پێدەدات، "سێ هەزار جۆری مادەی ژەهراوی لە پلاستیکدا دەستنیشان کراون کە مەترسیدارن و نابێ بەکاربهێنرێن، بۆ رێگری لەم مادانەش دەبێت بە بەرهەمهێنانی پلاستیک بە جۆرێکی وەها زانستییانە بێت کە ئەو مادە ژەهراوییانەی کەمتر لێ جیاببێتەوە. بەڵام لە هەرێمی کوردستان کۆنتڕۆڵی جۆری لە بابەتە پلاستیکییەکاندا زۆر لاوازە".

 

د. کارزان عەلی گوتی، "توێژینەوەیەکمان لە زانکۆیەکی لەندەن لەسەر پلاستیکی بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان ئەنجامدا، ئەو نموونانەی لەگەڵ خۆمان بردوومانن، لە پشکنینەکاندا 40 ئەوەندەی رێژەی ستاندارد مایکرۆ پلاستیکمان تێدا دۆزینەوە".

 

 

د. کارزان عەلی دەڵێت: "بەپێی توێژینەوەیەک رۆژانە هەر تاکێکی هەرێمی کوردستان پێنج گرام پلاستیک دەخوات کە ئەوەش دوو کاریگەری زۆر گەورە لەسەر جەستەمان دادەنێت، یەکەمیان تووشبوونە بە شێرپەنجە و دووەمیش تێکچوونی هۆرمۆنەکانی مرۆڤە، لەبەر ئەوەی 15 مادەی کیمیایی تێدایە کە سەر لە هۆرمۆنەکانی لەشی مرۆڤ تێکدەدەن".

 

ئەو پسپۆڕەی بواری تەندروستیی ژینگە روونیدەکاتەوە؛ "ئەو 15 مادەیە کە دەچنە لەشی پیاوێکەوە، رێ لە گەیێنەری هۆرمۆنەکانی دەگرن و هەندێکجار وەکو ئێسترۆجینی ژنانە کار دەکەن، بۆیە پاش ماوەیەک دەبینی پیاوەکە هەستی ژنانەی تێدا دروستدەبێت و دەڵێت، ژنێک لەنێو مندا هەیە".

 

 

لەشكر حەمید، ئەندازیاری خۆراك باس لەوە دەکات، "لە کوردستان پشکنینی پێکهاتەی پلاستیک لەڕووی کوالێتییەوە لە ئاستی ستانداردی جیهانیدا نییە و کۆمەڵێک پشکنین هەن کە لە هیچ دەروازەیەکی سنووری هەرێمی کوردستان بۆ پلاستیکی هاوردەکراو ناکرێن، ئەوەی هەیە تەنیا چەند پشکنینێکی سەرەتایین".

 

ئەو ئەندازیارە دەڵێت؛ "ئەو پلاستیکانەی سەتڵی ماست، پەرداخی سەفەری و دەبەی ئاوی پێ دروستدەکرێن، نموونەی هەموانم بردە دوو وڵاتی جیاواز و بە ئامێری ئای پی سی پشکنینم بۆ کردن. لە پشکنینەکان دەرکەوت زۆربەی زۆریان مادەی بێست فینۆڵ ئەیان تێدایە کە مادەیەکی ژەهراوی و قەدەخەکراوە".

 

وەکو لەشکر حەمید ئاماژەی پێدەدات؛ بەهۆی بڵاوکردنەوەی ئەنجامی ئەو پشکنینانەی دەیانکەم زۆربەی کات سکاڵام لەسەر تۆمار دەکرێت و بەردەوام لە دادگەم".

 

 

دەبەی ئاوی نیو لیتری لەڕووی ستانداردەوە دەبێ ئەستوورییەکەی 0.5 ملیمەتر بێت؛ لەشکر حەمید دەبەیەکی ئاوی هێنابوویە نێو ستۆدیۆی بەرنامەکە کە لە هەرێمی کوردستان بەکاردێت و بەراوردی کرد بە دەبەیەکی ئاوی نیو لیتری کە لە ئەوروپا بەکاردێت.

 

کاتێک بە ئامێرەکە هەردوو دەبەکەی پێوا، دەرکەوت، ئەو دەبەیەی لە کوردستان بەکاردەهێنرێت ئەستوورییەکەی 0.16 ملیمەتر بوو و دەبە ئەورووپییەکە 1.0 ملیمەتر بوو واتا دوو هێندی ئاستی ستاندارد.  

 

 

بەپێی پۆلێنکردنی ژمارەی پلاستیکەکان دەبێ ئەو سەتڵ و دەبانەی شیرەمەنییەکان و ماستی تێدا هەڵدەگیرێت ژمارە پێنجیان لەسەر نووسرابیت، لەشکر حەمید دەڵیت؛ "لەسەر سنوورەکان تەنیا سەیری دەبەکان دەکەن و دەبینن ژمارە پێنجی لەسەر نووسراوە، بەبێ پشکنین رێگەی پێدەدەن بێتە ناوەوە".

 

ئەو ئەندازیاری خۆراکە دووپاتیدەکاتەوە؛ "لە ئێران چوومەتە کارگەی پلاستیک و بینیومە کە پاشەڕۆی پزیشکی و نەخۆشخانەکان ریسایکل کراوەتەوە  و دەبە و سەتڵی ماستیان پێ دروستکردووە و کۆدی ژمارە پێنجیان لەسەر نووسیون". بۆیە پێیوایە حکومەت نابێ متمانە بەو ژمارانە بکات کە لەسەر پلاستیکەکان دەنووسرێت و خۆی پشکنینی وردیان بۆ بکات.

 

 

خاوەنی کارگەیەکی ئاو لە هەرێمی کوردستان دەڵێت، ئەو ئاوەی لە کارگەکان بەرهەمدەهێندرێت کوالیتی هاوشێوەی هەموو ئاوە ستانداردەکانە، بەڵام جۆری دەبە و شێوازی هەڵگرتنی ئاوەکە وادەکات کوالیتی دابەزێت.

 

‏هەڵشۆ ئەبوبەكر، خاوەنی كارگەی ئاو گوتی؛ "ئەو پلاستیکەی لە هەرێمی کوردستان کۆدەکرێتەوە، دوای ریسایکلکردنی رەوانەی تورکیا دەکرێت و لە تورکیا دەیکەن بە جلوبەرگ و دەبەی ئاو و بابەتەکانی دیکە و بۆمان دەنێرنەوە".

 

هەڵشۆ ئەبوبەکر پێیوایە؛ "ئەو ئاوەی لە کارگەکانی هەرێمی کوردستان بەرهەمدەهێندرێت، لەڕووی کوالێتییەوە جیاوازییەکی ئەوتۆی لەگەڵ ئەو ئاوە نییە کە لە ئەوروپا بەرهەمدێت، بەڵام ئەوەی ئاوەکە ناتەندروست دەکات، شێوازی هەڵگرتن و جۆری دەبەکەیە کە دەبێت ئەوانەش چارەسەر بکرێن".

 

 

مامۆستایەکی زانکۆ دەڵێت ئەوان لە توێژینەوە لەسەر پلاستیک لاوازن و هۆکارەکەشی بۆ نەبوونی ئامێری پێویست لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان دەگەڕێنێتەوە.

 

‏د.هیوا عوسمان، پسپۆڕی كیمیایی پۆلیمەر ‌و مامۆستای ‏زانكۆ گوتی؛ "پلاستیک بەسەر شەش جۆردا پۆلێن دەکرێت کە لە پلەی یەکەوە دەستپێدەکات تا پلەی شەشەم، ئەو پلاستیکەی کە بۆ ئەوە دەشێت بیکەی بە دەبەی ئاو، دەبێ ژمارە یەک بێت، بەڵام ئەو دەبانەی لە کوردستان بەکاردەهێندرێن روون نییە ژمارە چەندن".

 

 

د. هیوا عوسمان دەڵێت؛ "لە زانکۆکانی کوردستان لەڕووی توێژینەوە بۆ پلاستیک لاوازین، هۆکارەکەشی ئەوەیە ئامێری پێویستمان لەبەردەست نییە، ئەو پشکنینانەی کە دەشیانکەین هەمووی کیمیاوی و سەرەتایین".