ئەرشەد ساڵحی: سەرژمێری بەبێ گەرەنتی‌‌؛ مەترسییە بۆ تورکمان و کورد

 

 

ئەو نوێنەرەی تورکمان باس لە مەترسی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان دەکات و پێیوایە ئەگەر گەرەنتی نەدرێت کە سەرژمێرییەکە بە مەبەستی سیاسی بەکارنایەت، ئەوا پرۆسەکە زیان بە هەموو عێراق دەگەیێنێت بەتایبەت بە کەرکووک و ناوچەکانی مادەی 140.

 

ئەرشەد ساڵحی، نوێنەری تورکمان لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە بەرنامەی رووداوی ئەمڕۆ گوتی: "ئەم سەرژمێرییە ناونراوە (سەرژمێریی گشتی بۆ دانیشتووان و نیشتەجێبووان) کە نازانرێت مەبەست لە نیشتەجێبووان چییە و مەترسیی هەیە هەموو ئەو کەسانەی هێنراونەتە کەرکووک و ناوچەکانی مادەی 140 وەکو دانیشتووی ناوچەکە تۆماربکرێن."

 

ئەرشەد ساڵحی گوتیشی: "کورد و تورکمان مەترسی جیدییان لە ئەنجامدانی سەرژمێری بەمجۆرە هەیە و ئەگەر لیژنەی باڵای سەرپەرشتی سەرژمێری و ئەنجوومەنی وەزیران رێکاری پێویست نەگرنەبەر و باوەڕ و متمانە بە پرۆسەکە دروست نەکەن، ئەوا نەک هەر کەرکووک بەڵکو هەموو عێراق تووشی گرفت دەکات."

 

 

 

ئەرشەد ساڵحی: رێگەم بدە باسێک لە مێژوو بکەم لەبارەی سەرژمێری، ئاماری دانیشتووان لە هەموو وڵاتان پێویستە لە دۆخێکی ئارام و سەقامگیردا بێت، دوو پرۆسەی سیاسیی گرنگ کە هەڵبژاردن و سەرژمێریی دانیشتووانن، پێویستە لە کەشێکی ئارام و سەقامگیردا بن و هەموو دانیشتووانی وڵاتەکە بڕوایان پێی هەبێت ئەمە خاڵێک، خاڵێکی دیکە ئێمە بۆچی ترسمان هەیە لە سەرژمێری دانیشتووان، بۆ نموونە لە ساڵی 2010 تورکمان زۆرترین مەترسی هەبوو لە سەرژمێری دانیشتووان، ئەوکاتە کورد سەرژمێرییەکەی بەلاوە پەسند بوو ساڵانی 2009 و 2010، ئێمە مەترسییەکەمان لەو کاتە مەترسییەکی سیاسی بوو، کە نابێت سەرژمێری دانیشتووان بەکاربهێنرێت بۆ مادەی 140ی دەستوور ئەمە لە رابردوودا، بەڵام دوای ئەوە جۆرێک لە دڵنیایی هەبوو کە ئەو سەرژمێرییە بۆ مادەی 140 هەژمار ناکرێت ئەمە بابەتێکە و ئەویش بابەتێکی دیکە، ئەمە یەکێک بوو لە مەترسییەکان، بەڵام ئێستا مەترسییەکان زیاتر بوون جا بۆ کورد بێت یان بۆ تورکمان هۆکارەکانی ئەم مەترسییە زۆرن.

 

 

ئەرشەد ساڵحی: بەلای ئێمەوە نەک تەنیا کەرکووک، بەڵکو ئەو ناوچانەی تێکەڵن لەرووی پێکهاتەی و ناکۆکی لەسەرن لەرووی دەستوورییەوە کێشەمان هەیە تێیاندا، تاوەکو ئێستا حکومەت و وەزارەتی پلاندانان نەیانتوانیوە بڕوامان پێ بهێنن کە ئەم سەرژمێرییە سەرژمێرییەکە بۆ گەشەپێدان، رێگەم بدە جارێ ناونیشانەکە راست بکەمەوە ئەمە ئامار نییە، پێشتر لە دوایین ئامار کە پشتی پێدەبەستین لە عێراق سەرژمێری ساڵی 1957ـە، بەڵام سەدام حوسێن یان رژێمی پێشووی بەعس ژمارەیەک سەرژمێری کرد، سەرژمێریی 1977، سەرژمێریی 1997، سەرژمێریی 1987، ئەم سەرژمێرییانە سەرژمێری نەتەوەیی و رەگەزپەرستی بوون، بەڵام پشتپێنەبەستراون، چونکە هاووڵاتی ناچار دەکرا تورکمان بووایە یان کورد کە نەتەوەکەی بگۆڕێت، بۆیە پشتی پێنابەستین و پشت بە سەرژمێریی 1957 دەبەستین بە پلەی یەکەم، بەڵام ئەمجارە ئەمە سەرژمێری نییە، ناونیشانەکەی سەرژمێریی دانیشتووان نییە، با بیربکەینەوە (سەرژمێریی گشتی بۆ دانیشتووان و نیشتەجێبووان) ببینن وشەیەکی دیکەی بۆ زیادکراوە، پێشتر دەگوترا سەرژمێریی دانیشتووان، ئەمجارە ناونراوە سەرژمێریی گشتیی بۆ دانیشتووان و نیشتەجێبووان، باشە تێگەیشتی لە دانیشتووان، وەکو ئەوەی حکومەتی عێراق دەڵێت، ئەمە بۆ گەشەپێدانە، بەڵام ئایا نیشتەجێبووان واتای چی، نیشتەجێبووان چییە، کە وەکو نیشتەجێبوو تۆماردەکرێت، نیشتەجێبوون ئەو جوگرافیا یان زەوییەیە کە هاووڵاتی لەسەری نیشتەجێیە، ئێمە مەترسیمان هەیە لە وشەی نیشتەجێبووان، دانیشتووان و نیشتەجێبووان، هەربۆیە دەترسین ئەم سەرژمێرییە ئەنجامەکانی زۆر نەرێنیتر بن لەو مەترسییانەی هەمانبوو بەرامبەر سەرژمێری لە ساڵی 2009، یان لە رۆژانی دەسەڵاتی رژێمی پێشوو، ئەمە مەترسییەکانمانە لە سەرژمێری.

 

 

ئەرشەد ساڵحی: کۆبوونەوەیەکمان هەبوو لە ئەنجوومەنی نوێنەران لەگەڵ لیژنەی پلانی ستراتیژی، هەروەها لیژنەیەکی حکومی لە وەزارەتی پلاندانان، کە سەرپەرشتی پرۆسەی سەرژمێری دەکات سەرژمێری گشتیی دانیشتووان و نیشتەجێبووان، مەترسییەک هەبوو کە نوێنەرانی کورد و تورکمان باسیان کرد، تەنانەت عەرەبی سوننەش بە هەمانشێوە باسیان لە مەترسییەکانیان کرد، مەترسییەکە لەکوێدایە، من ئێستا باس لە گرفتەکە دەکەم و باس لە چارەسەرەکەشی دەکەم، کێشەکە ئەوەیە کە ئاوارەیەکی عەرەب کە لە ناوچەکانی ئەنبار و موسڵ و بەغداوە هاتووە و ئێستا لە هەرێم نیشتەجێ بووە، ئەمە لە هەرێم تۆماردەکرێت، وا تۆماردەکرێت کە هاووڵاتییەکە لە هەرێم، لەکاتێکدا ئەو خەڵکی ئەنبارە، بەڵام لە هەرێم نیشتەجێیە، ئەمە تاوەکو ئێستا رێککەوتنی لەبارەوە نەکراوە لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ئیتیحادی.

 

 

ئەرشەد ساڵحی: تاوەکو ئێستا رێککەوتن نەکراوە، ئەم خاڵە هەستیارە و پێویستە ئەم کێشەیە چارەسەر بکرێت، ئەمڕۆ ئەو ئاوارەیەی ئەنبار یان موسڵ کە لە هەولێر تۆماردەکرێت لەسەر دانیشتووانی هەولێر تۆماردەکرێت کەواتە لە پەرەپێدانی مرۆیی و سەرچاوە داراییەکان و کارەبا و ئاو و وزە و دامەزراندن و هەموو شتێک پشکەکەی دەدرێت بە هەولێر و ئەم پشکە کەمدەبێتەوە لە پارێزگاکەی خۆی، ئەمە وەکو نموونە باس دەکەم لە هەمان کاتدا ئەو هاووڵاتییەی لەو پارێزگایانە ئاوارە بووە و لە هەرێمی کوردستان تۆماردەکرێت، کێ گرێنتی دەکات کە ئەم کەسە لە هەڵبژاردنەکان لە هەرێمیش تۆمارناکرێت و لە پارێزگاکەی خۆشی تۆمارناکرێت، کەواتە یەک هاووڵاتی عێراقی دوو شوێنی هەیە شوێنێک لە هەرێم و شوێنێکی دیکەش لە ناوچەکەی خۆی، باشە چۆن ئەم کێشەیە چارەسەر بکەین؟ دەبێت دەوڵەت بیکات، بۆچی ناونراوە دەوڵەت، چونکە دەبێت سەروەریی یاسای تێدا بێت و ئەگەر یاسا جێبەجێ بکات لەسەر هەموو هاووڵاتییان ئەوا کێشە نامێنێت، ئەمڕۆ بچیت بۆ هەر وڵاتێکی ئەورووپایی، لە هاووڵاتییەک بپرسیت کە کارتی نیشتمانی یان پێناسی یەکخراوی هەبێت ئەم پێناسە یەکخراوە یان ژمارەی نیشتەجێبوونی کەسێک لە هەموو تۆمارەکانیدا هەیە، ئێمە بەو لیژنەیەمان گوت کە هاتن بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران، کێشەکەتان بۆ چارەسەر دەکەین.

 

یەکەم کارتی نیشتمانی نزیکەی 40 ملیۆن کەس دەریانکردووە، واتا بڕێکی زۆر کەم ماوە نایانبێت، ئەو کەسەی دێت بۆ سەرژمێری هەموو کەس کارتێکی نیشتمانی هەیە کارتی نیشتمانی پێویستە رۆژی سەرژمێری نیشانبدرێت بە تیمەکانی سەرژمێری، بەڵام ئەی ئەگەر کارتی نیشتمانی نەبوو، لیژنەکە چی دەڵێت، دەڵێت تەنانەت ئەگەر هیچ بەڵگەنامەیەکی پێنەبوو لەسەر بنەمای گوتەی خۆی بنووسرێت ئەم هاووڵاتییەمان تۆمارکرد لە خانووی ژمارە ئەوەندە و لە فڵان ناونیشان، ئەمە بۆ وڵاتانێک دەبن کە لەرووی ئاسایشەوە سەقامگیربن، بۆ وڵاتانێک دەبن کە گۆڕانکاریی دیمۆگرافییان تێدا نەکرابێت، چۆن پشت بە هاووڵاتییەک دەبەسترێت کە لە ناوچەیەکی دیکەوە هاتووە و لە ناوچە تێکەڵاوەکان خۆی تۆماردەکات کە ئێمە هێشتا کێشەمان هەیە لەچوارچێوەی مادەی 140 و رێگە بدەین ئاوارەکانیش خۆیان لە ناوچەکانمان تۆماربکەن، بۆیە پێشنیازی ئێمە ئەوەبوو پشت بە کارتی نیشتمانی یەکخراو ببەستن، بەوپێیەی هەموو هاووڵاتییەک کارتی هەیە، کاتێک تیمەکانی سەرژمێری دێن داوای کارتەکەی لێبکەن کاتێک لێکۆڵینەوە لە کارتەکە دەکرێت زانیارییەکانیت دەستدەکەوێت نەک ئەوەی بێیت لە هاووڵاتییەکە بپرسیت کە هیچ بەڵگەنامەیەکی پێ نییە و نازانرێت لەکوێوە هاتووە لە ئێران، لە تورکیا، لە سعودیە، لە سووریا و لەسەر چ بنەمایەک من پشت ببەستم بە قسەی هاوڵاتی بۆیە ئەو چارەسەرەمان پێگوتن ئەمە وەکو چارەسەری یەکەم.

 

خاڵێکی دیکە بۆ نموونە لە ناوچە تێکەڵاوەکان کێشەی ئاوارەمان هەیە یان زێدەڕۆییکردنە سەر زەوییەکان ئەمە چۆن دەنووسرێت لە فۆڕمەکەدا ئایا ئەم زەوییە بە تاپۆ هی خۆیەتی یان زێدەڕۆییە، لێرەدا پێویستە فۆڕمێکی تایبەتت هەبێت کە ئەم خانووە بۆ نموونە زێدەڕۆییە، یان ئەم خانووە زێدەڕۆییە بۆچی ئەمە دەڵێین، ئێمە ترسمان هەیە دوای 10 ساڵی دیکە ئەوەی لە ناوچەیەکی دیکەوە هاتووە و لە کەرکووک نیشتەجێ بووە 10 ساڵی دیکە دەڵێت من لە دانیشتووانی کەرکووکم و لە سەرژمێری 2024 تۆمارکراوم و ساڵی 2040 پێتدەڵێت من 15 ساڵە تۆمارکراوم و خەڵکی کەرکووکم، ئەمەش بە هەمانشێوە خاڵێکی ناکۆکییە کە پێمانگوتوون.

 

 

ئەرشەد ساڵحی:  بەڵێ ئەو مەترسییە راستە ئەگەر چارەسەرەکانیشیان دەوێت ئەو چارەسەرانە هەن، کە دەشێ کاری پێبکەن، هاوکات پێویستە بڕیارێک لە ئەنجوومەنی وەزیران دەربکرێت و پشت ببەستێت بە بڕیاری لیژنەی باڵای سەرپەرشتی سەرژمێری دانیشتووان و بەشێک لە بڕیارەکان دووپاتی بکەنەوە کە ئەم سەرژمێرییە سەرژمێرییەکی سیاسی نییە، لە ئایندەشدا وا دانانرێت کە ئەو هاووڵاتییەی لە کەرکووک یان لە ناوچە کێشەلەسەرەکان تۆمارکراوە لە دانیشتووانی ناوچەکەیە، ئەم سەرژمێرییە بە بنەمای هیچ هەنگاوێک دانانرێت و نابێتە هۆی ئەوەی ئەو هاووڵاتییەی لەو ناوچانە نیشتەجێیە ببێتە دانیشتووی ناوچەکە، ئەگەر بڕیارێک لە ئەنجوومەنی وەزیران دەرکرا و دڵنیایمان بدەنێ، لەگەڵ کارتی نیشتمانی یەکخراو، پێموایە گومانەکان دەڕەوێندرێنەوە و مەترسییەکان کەمدەبنەوە لای کورد و تورکمان، لەدوای ئەوە رەنگە بتوانین رێکبکەوین لەبارەی  سەرژمێری لەو کاتە، بێجگە لەوە پێموایە لە بەرژەوەندیی عێراق نابێت نەک تەنیا کورد و تورکمان.

 

 

ئەرشەد ساڵحی:  سوپاس، ئەوە زانیارییەکی زۆر گرنگە، پێویستە هاووڵاتی بیزانێت جا تورکمان بێت یان کورد، کریستیان بێت یان عەرەب هەمووان دەبێت بیزانن،  رەتکردنەوەی بڕیارەکانی ئەنجوومەنی سەرکردایەتی شۆڕش لەبارەی هەندێک لەو زەوییانەی کە رژێمی پێشوو لە ساڵی 1975 کوژاندنیەوە یان دەستی بەسەردا گرتن بە هۆکاری نەتەوەیی جا هی تورکمان بووبێت یان کورد، یان بە هۆکاری مەزهەبی کە زەوییەکانی شیعەیە لە ناوچەکانی تسعین و بەشیر و تازە و داقووق و دووز، لە هەمان کاتدا هەندێک زەوی هەن خاوەنە رەسەنەکانیان عەرەبن لە گوندی یارنجە و دەوروبەری لەیلان و رجێبات، بە هەمانشێوە رژێمی پێشوو زەوییەکانی بردوون بە پاساوی دروستکردنی پشتێنەی ئەمنی. زەویی کورد و تورکمانیشی بردووە بە پاساوی ئەوەی ناوچەی نەوتین و دابەشی کردوون بە گرێبەستی کشتوکاڵی بەسەر جووتیارانی عەرەب، ئەمە گۆڕینێکی نەتەوەییە و خراپ بەکارهێنانە کە لەماوەی 50 ساڵی رابردوودا زەوییەکانمان دەستیان بەسەردا گیراوە و لەلایەن خەڵکانی دیکەوە بەکاردەهێنرێن. ئێمە گوتمان ئەگەر بڕیارەکانی ئەنجوومەنی باڵای شۆڕش رەتبکرێتەوە زەوییەکان دەگەڕێنەوە بۆ خاوەنە رەسەنەکانیان، بەڵام ئەوەی بینیمان لە ئەنجوومەنی نوێنەران و لە ساڵی 2010ـەوە، هەرچەند هەوڵی رژد دەدەین بۆ رەتکردنەوەی ئەو بڕیارانەی ئەنجوومەنی باڵای سەرکردایەتیی شۆڕش، زۆر بە روونی دەیڵێم بەداخەوەم بۆ هەڵوێستی عەرەبی سوننە بە پلەی یەکەم ئاستەنگمان بۆ دروستدەکەن وەکو ئەوەی ئێمە وەکو کورد و تورکمان زەوی لە عەرەب دەسێنین بەزۆر، لەکاتێکدا خاوەنی رەسەنی ئەو زەوییانە کورد و تورکمانن و تەنانەت بەشێکیشیان خاوەنەکانیان عەرەبن لە لەیلان، بەڵام بەشێک لە عەرەبی سوننە لە کەرکووک پەیامی هەڵەیان داوە بە برایانمان لە سەرکردایەتی شیعەی عەرەبی وەکو ئەوەی ئێمە زێدەڕۆیی بکەینە سەر زەویی عەرەب، بەڵام وانییە ئێمەی کورد و تورکمان دەستدرێژی ناکەینە سەر زەوی عەرەب ئەوەنەبێت ئەو زەوییانەمان کە لەلایەن رژێمی پێشووی بەعسەوە داگیرکراوە دەمانەوێت بیگەڕێنینەوە بۆ خاوەنە رەسەنەکەی، خاوەنە رەسەنەکەی تەنانەت ئەگەر عەرەب بێت با بگەڕێتەوە زەوییەکەی خۆی ئەگەر تورکمانە بگەڕێتەوە بۆ خاکەکەی و ئەگەر کوردە بگەڕێتەوە بەڵام بە داخەوە برایانی سوننە و زۆر بە داخیشەوە دەڵێم 91 واژۆ کۆکراوەتەوە بۆ وەستانەوە دژی ئەو هەموارە.

 

لە هەمان کاتدا برایانی عەرەبی شیعە پێیاندەڵێین ئەی برایانی شیعەمان ئەو زەوییانەی کە رژێمی پێشوو داگیری کردن لە بەشیر و تازە و تسعین هۆکارەکەی ئەوەبوو گەنجانی ئەو ناوچانە لایەنگر و رێکخستنی حیزبی دەعوە بوون یان بە هۆکاری نەتەوەیی لێیان بردووین و داویانە بە خەڵکی دیکە ئێوە ئەمڕۆ چۆن ناتانەوێت ماف بگەڕێتەوە بۆ خاوەنە رەسەنەکانیان، بەڵام بەداخەوە لێرەدا خەسڵەتی عەرەبی دێتە ناوەوە لەنێوانیاندا و عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە هاوسۆز دەبن دژی تورکمان و کورد و بەشێک لە عەرەبەکان، ئەمە هەڵسوکەوتێکی هەڵەیە، لە هەمان کاتدا دێن یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی بەعس دەخەنە بەرامبەر یاسای لێبووردنی گشتی و یاسای باری کەسێتی و یاسای حەشد، ئێمە یەک یاسامان هەیە و دەمانەوێت ماف بگەڕێنینەوە بۆ خەڵکی ستەملێکراو ئێمە نامانەوێت زەوی لە عەرەب بستێنین، هەر بەم بۆنەیەوە ئەمڕۆ کورد و تورکمان زوەی لە عەرەب ناسێنن بە پێچەوانەوە زەوی خۆیانە کە بەهۆکاری نەتەوەیی لێیان براوە و لە رۆژانی دەسەڵاتی سەردەمی پێشوو بۆیان نەگەڕێندراوەتەوە، هەربۆیە بەداخەوە نیگەرانین لە بەرپرسانی سوننە و شیعە کە پێویستە برایانی شیعە بە هەموو هێزیانەوە پشتیوانیمان بکەن بۆ هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئەنجوومەنی سەرکردایەتی شۆڕش لە دانیشتنەکانی داهاتوودا.

 

 

ئەرشەد ساڵحی:  بەداخەوە ئەم قسانە دەکەم بەڵێ، بەڵام سوپاسی بەڕێز هادی عامری دەکەم کە هەڵوێستی روون بوو و زۆر بە سانایی روونیکردەوە کە ئەو زەوییانەی خاوەندارێتییەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ کورد و تورکمان پێویستە زەوییەکەیان بۆ بگەڕێتەوە بەڵام من لەوانەی دیکەم نەبینیوە گرنگی بەم بابەتە بدەن هیواخوازین جارێکی دیکە ئەم بابەتەیان بۆ روون بکەینەوە و تاوەکو بگەنە ئەو بڕوایەی ئەم زەوییانە بگەڕێنەوە بۆ خاوەن مافەکان، ئێمە نامانەوێت زیادەڕۆیی بکەینە سەر هیچ زەویی و مافێک نە مافی عەرەب نە مافی کورد و نە تورکمان تەنانەت کریستیانەکان ئێمە دەمانەوێت مافی خۆیان وەربگرن، ئەگەر خاوەنی زەوی بێت.