ژینگەی هەرێمی کوردستان لە مەترسییەکی گەورە نزیک دەبێتەوە

 

 

دوو جۆر هۆکار بۆ پیسبوونی ژینگە هەن، یەکێکیان؛ هۆکاری سرووشتییە کە لافاو و زریان و کارەساتە سرووشتییەکانی دیکەیە و رەنگە چارەسەرکردنی ئاسان بێت. هۆکارەکەی دیکە، پیسبوونی مرۆییە، کە کاریگەریی زیاترە لەسەر پیسبوونی ژینگە، چونکە هۆکاری پیسبوونی ژینگە دەگەڕێتەوە بۆ مرۆڤ و کاریگەریی راستەوخۆی هەیە لەسەر تەندروستیی مرۆڤ.

 

 

بەپێی ئەو رووپێوییەی کە دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان لە ئەندازەی پارکەکانی وەرگرتووە، رێژەی سەوزایی لە ناوەندی هەولێر 19.5%ـە، لە سلێمانی 19.4%ـە و لە دهۆک 13.5%ـە. لە کاتێکدا رێژەی سەوزایی ستاندارد بۆ شارەکان بە 15% دیاریکراوە. گوتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان دەڵێت، "ئەم رێژانە سەد لە سەد دروست نین، چونکە رووپێویی ورد نەکراون و هەندێک شوێن بۆ سەوزایی و پارک تەرخانکراون، بەڵام دروست نەکراون."

 

پێنجشەممە 06-12-2023 عەبدولڕەزاق خەیلانی، گوتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان بە تۆڕی میدیایی رووداوی راگەیاند، "سەرەڕای بوونی سەوزایی، بەڵام ژمارەی ئۆتۆمبێل و موەلیدە زۆر زۆرن، تەنانەت هەموو فەرمانگە حکومییەکان، چێشتخانە و هۆتێلەکان موەلیدەیان هەیە، هاوکات کوالێتیی سووتەمەنییش زۆر خراپە، ئەمانە بوونەتە هۆی پیسبوونی ژینگە."

 

عەبدولڕەزاق خەیلانی دەڵێت، "نابێت لە شارەکانی کوردستاندا گواستنەوەی گشتی نەبێت، ئەمەش هۆیەکی دیکەیە بۆ پیسبوونی ژینگە."

 

 

بەگوێرەی بەدواداچوونێکی تۆڕی میدیایی رووداو، نزیکەی دوو ملیۆن ئۆتۆمبێل و ماتۆڕسکیل لە هەرێمی کوردستاندا هەن، کە تەنیا 20 هەزاریان ماتۆڕسکیلن و ئەوی دیکەی ئۆتۆمبێلی مامناوەند، گەورە و بارهەڵگرن. هاوکات نزیکەی پێنج هەزار و 500 موەلیدە هەن، ئەوەش جگە لە بەکارنەهێنانی فلتەری دووکەڵ لەلایەن کارگەکان، کە ئەمانەش هۆکاری پیسبوونی ژینگەن.

 

به‌پێی راپۆرتێکی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تیی وزە، هۆكاره‌كانی گواستنه‌وه‌ نزیكه‌ی 32%ی رێژه‌ی دوانۆكسیدی کاربۆن به‌رهه‌م دەهێنن، ئه‌م رێژه‌یه‌ش لە وڵاتێكه‌وه‌ بۆ وڵاتێكی دیکە و به‌پێی بارودۆخی ئابووری و دابونه‌ریت و شێوازی ژیان ده‌گۆڕێت.

 

 

ئه‌و گازانه‌ی له ‌ئۆتۆمبێل ده‌رده‌چن بریتین له‌ ئۆكسیدی كاربۆن، نایترۆجین، هایدرۆكاربۆن و چه‌ندین گازی ژه‌هراویی دیکە، كه‌ مه‌ترسیدارترین جۆر و هۆكارن بۆ پیسبوونی هەوا، ئەمەش ده‌بێته‌ هۆی شێرپه‌نجه‌ و تەنگەنەفەسی.

 

بەپێی ئەو داتایانەی دەستەی ژینگە لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی وەرگرتووە، رۆژانە نزیکەی 8 ملیۆن لیتر بەنزین دەسووتێندرێت، "ئەمەش زیانێکی گەورەی بۆسەر ژینگەی هەرێمی کوردستان هەیە."

 

 

پسپۆڕێکی ژینگە شەش هۆکاری سەرەکیی پیسبوونی ژینگە (هەوا) لە هەرێمی کوردستان دیاری دەکات و ئاماژە بەوە دەکات، چارەسەر نەکردنی هۆکارەکان، رەنگە بەرەو کارەساتمان ببەن.

 

د. رێبین سەمەد، سەرۆکی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانکۆی پۆلەتەنکنێکی هەولێر (پسپۆڕی پیسبوونی خاک و هەوا) شەش هۆکاری سەرەکیی پیسبوونی ژینگەی هەرێمی کوردستان دیاریی دەکات کە بەم شێوەیەن:

 

یەکەم: هۆشیاریی تاک لەبارەی ژینگە، لە حکومەتەوە تاوەکو هاووڵاتی "لاوازە و وەکو پێویست نییە."

 

دووەم: سیستمی موەلیدەی ئەهلی، کە جگە لە دووکەڵەکانیان، کوالێتیی سووتەمەنییەکانیان زۆر خراپن.

 

سێیەم: پاڵاوگەی نایاسایی "لەدوای ساڵی 2003 دەیان پاڵاوگەی نایاسایی و نائاسایی دروستکراون، کە سەد لە سەد دژی ژینگەن و دوورن لە ستاندارد."

 

چوارەم: کارگەکان "کە زۆر کەم رەچاوی پاراستنی ژینگە دەکەن."

 

پێنجەم: وێستگەکانی کارەبا، "ئەوانیش رەچاوی پاراستنی ژینگە ناکەن."

 

شەشەم: زۆریی ئۆتۆمبێل

 

 

سەرۆکی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانکۆی پۆلەتەنکنێکی هەولێر دەڵێت، "بەپێی ستانداردی نەتەوە یەکگرتووەکان، دەبێت لە یەک مەتر سێجای هەوادا، 15 مادەی هەڵواسراو (دوانۆکسیدەکان و تۆز و غوبار) هەبێت، بەڵام لە هەولێر 80ی تێپەڕاندووە، واتە 65 مایکرۆگرام زیاترە لەوەی دانراوە. رەنگە سلێمانی و دهۆکیش جیاوازییەکی کەمیان لەگەڵ ئەمەدا هەبێت."

 

ئەو پسپۆڕەی ژینگە ئاماژە بەوە دەکات، گازە دوانۆکسیدەکان و no2 مەترسیدارترین جۆرەکانن بۆ ژینگە و مرۆڤ، ئەمانەش زۆرترینن لەنێو هەوای هەولێردا، "بەپێی ستاندارد، دەبێت لە یەک مۆلاری-دا رێژەی گاز و گەردە زیانبەخشەکان سفر بێت، بەڵام لە هەولێر 50 مایکرۆگرامە."

 

بە گوتەی د. رێبین سەمەد، هەوای هەولێر و شارەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان ئەوپەڕی مەترسیدارە، بەڵام یەک لایەنی ئەرێنیی هەیە، ئەویش ئەوەیە کە پیسبوونەکە نەگەیشتووەتە خاک، "بەڵام ئەگەر بچێتە ناو خاک، زەوییەکەشمان لە بەرهەمدار دەگۆڕێت بۆ زەوییەکی زیانبەخش، بۆیە دەتوانین رایبگرین، لەبەرئەوەی لە عێراق چووەتە نێو خاک و خۆراک، کەواتە ئێمەش لەبەردەم ئەو هەڕەشەیەداین."

 

 

ئاسۆ شکاک، سەرۆکی رێکخراوی ئاڤیاری هۆشیاریی ژینگە، لەبارەی ژینگەی هەرێمی کوردستانەوە قسەی بۆ رووداو کرد و گوتی، "هەرێمی کوردستان ئەوەندەی وڵاتان کارگەی گەورەی نییە، بۆیە دەکرێت بڵێین لەو رووەوە کەمێک باشین، هەروەها ئەو دووکەڵە رەشەی کە ئاسمانی شارەکان دەگرێت کاتییە و تەنیا بەیانیان کۆدەبێتەوە و دواتر بۆ تەبەقەی بەرزتر دەڕوات و نامێنێت."

 

ئاسۆ شکاک دەڵێت، "هێشتا ژینگەی هەرێمی کوردستان نەگەیشتووەتە ئاستی مەترسیدار، بەڵام بەرەو مەترسی دەڕوات." لەبارەی ژمارەی رێکخراوە ژینگەییەکانیشەوە گوتی، "250 رێکخراوی ژینگەیی هەن، بەڵام تەنیا 25یان مۆڵەتیان نوێکردووەتەوە و رێکارە یاساییەکانیان تەواوکردووە."

 

 

بەپێی بەدواداچوونی رووداو، رۆژانە لە هەرێمی کوردستان نزیکەی 7000 تۆن زبڵ و خاشاک کۆدەکرێتەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا ناوەندێکی پڕۆفێشناڵی ریساکلین نییە. لە تانجەڕۆی سلێمانی کارگەیەک دانراوە، بەڵام هێشتا بە تەواوەتی نەکەوتووەتەکار. لە ماستەرپلانی وەزارەتی شارەوانیشدا هاتووە، ئەو کارگەیە لە هەموو شارەکانی هەرێمی کوردستان بکرێتەوە، بەڵام بەهۆی کێشەی داراییەوە ئەو پڕۆژانە جێبەجێ نەکراون."

 

لە جیهاندا حەوت جۆر پلاستیک هەن کە دوو جۆریان ژەهراوین، لە زۆربەی وڵاتان ماددە پلاستیکییە ژەهراوییەکان قەدەخە کراون، بەڵام لە کوردستان قەدەخە نین.

 

ماددە پلاستیکییەکان کە بەکاردەهێندرێن، دواتر یان دەسووتێندرێن یان فڕێدەدرێن، کە لە هەردوو بارەکەدا زیانی بۆ ژینگە هەیە، کە لە بنچینەدا دەبێت ئەو جۆرە مادانە ریساکلین بکرێن، نەک فڕێبدرێن، چونکە بەپێی لێکۆڵینەوەکانی ژینگە، شیبوونەوەیان لە زەویدا 300 ساڵی پێویستە.

 

 

 

- بە پاشماوەکانی نەوت

- بە پاشماوەی كارگەكان

- بە پاشماوەی خەڵك

- بە پاشماوەکانی جەنگ و تەقەمەنی

 

 

 

- لە رێگەی كارگە پیشەسازییەكان

- دەردانی سەتان ملیۆن تۆن گاز و دووكەڵ

- پاڵاوگە نەوتییەكان

- جگەرە و نێرگەلە

- ئاگرکەوتنەوە

 

 

- زۆر بەكارهێنانی كارەبا

- گۆڕانێكی نەخوازراو لە پێکهاتەی خاك

- مەترسییە شاراوەكانی پیل و پاتری

- زیانەكانی گواستنەوەی نەوت بۆ سەر خاك

- سووتانی دارستان و پاوان

- بڕینەوەی دار و سەوزایی

 

 

- پیسبوونی هەوا

- پیسبوونی ئاو 

- پیسبوونی خاک 

- پیسبوون بە گەرمی

- پیسبوون بە تیشک

- پیسبوون بە کانزاکان

- پیسبوون بە نەوت

- پیسبوون بە ماددەی کیمیایی

- پیسبوونی بە ژاوەژاو

- ژەهراویبوونی خۆراک

- پیسبوونی رووناکی