لەگەڵ رەنج لەبارەی ئەو هەڕەشەیەی لەسەر زمان و کولتووری کوردی هەیە

 

هەر یەکە لە ئەمەل جەلال، سەرۆكی دەستەی گەشتوگوزاری هەرێمی كوردستان، د. رەشاد میران، جێگری سەرۆكی ئەكادیمیای كوردی، محەممەد حەمەسەعید، وەزیری رۆشنبیری هەرێمی کوردستان، دارا عوسمان، سەرۆكی رێكخراوی ‏Effort‏ بو راپرسی و توێژینەوەكان، د. هۆگر مەحموود، پسپۆڕی زمانی كوردی و مامۆستا لە زانكۆی ‏سلێمانی، لەنێو بەرنامەکە گەنگەشەی ئەو بابەتەیان کرد. 

 

 

محەممەد حەمەسەعید، وەزیری رۆشنبیریی هەرێمی کوردستان دەڵێت، "ئەو بێ سەروبەرییەی لە وڵاتە هەیە، بە رای من کێشە و گرفتەکان لە نووسینی تابلۆکان نییە، کێشە و گرفت لە شوێنی کاریگەرتر و گرانترە کە بڕیاری پێدەدرێت بۆ سووکایەتیکردن بە زمانی شیرینی کوردی. وەکو بڕیارێکی ئەنجوومەنی وەزیران لە 2016 بۆ 2017 بۆ بەخشینی زمانی کوردی و عەرەبی ئەو قوتابییانەی داواکاری پێشکێش بە بەشە زانستییەکان دەکەن، ئێمە دوو ساڵە سەرقاڵی ئەوەین ئەو بڕیارە هەڵوەشێندرێتەوە، دواجار بڕیاردرا هەڵوەشێندرایەوە".

 

محەممەد حەمەسەعید دەڵێت: "راستە زمان ناسنامەی نەتەوەیە، چەکێکی گرنگ و کاریگەریش بووە، هەر ئەو زمانەش بووە ئێمەی هێشتووەتەوە تائێستا بەرامبەر ئەو هەڕەشە و گوڕەشانەی لێمان کراوە".

 

بە بڕوای وەزیری رۆشنبیریی هەرێمی کوردستان کێشەکە ئەوەیە "ئەو کەسانەی کە بەرپرسیاریێتییان هەیە، کاتێک قسەیان لەگەڵ دەکەی هەوڵدەدەن بیخەنە ئەستۆی ئەوانی دیکە. هەموومان لە بەرامبەر ئەم بێڕزیکردنە بە زمانی کوردی بەرپرسیارین".

محەممەد حەمەسەعید دەشڵێت: "من وەکو وەزیری رۆشنبیری خۆم بەشێوەیەکی سەرەکی بە بەرپرسیار دەزانم لە بەرامبەر ئەو پرسە، خۆم لەژێر ئەو بەرپرسیاریێتییەش دەرناهێنم و بیخەمە ئەستۆی ئەوانی دیکە".

 

 

د. ئارام محەممەد قادر، وەزیری خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستیش لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنییەوە بەشداریی بەرنامەکەی کرد و پێیوابوو "ئەوە هەر تەنیا زمان نییە وەکو رەگەزێک لەبەردەم هەڕەشە و مەترسیدا بێت، بەڵکو پێموایە کۆی کولتووری کوردی پێویستی بە جۆرێک لە پاراستن و دەستپێوەگرتن هەیە، بۆ ئەوەی لەوە زیاتر تووشی زەرەر و زیان نەبێت".

 

د. ئارام محەممەد قادر پێشی وابوو، "میدیا رۆڵی خراپ دەگێڕێت، دەبێت لە فلتەری بەرنامەکانیان بە ئاگا بن، ئەو بەرنامە و درامایانەی پەخش دەکرێن چەندیان کارکردنە بە ئاراستەی بەهێزکردنی کولتووری کوردی و رێزگرتن لە دابونەریتی کوردەواری و رێزگرتن لە زمان و دروستکردنی خۆشەویستیی زمان؟"

 

وەزیری خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی دەڵێت: "پێویستمان بەوەیە لە پەرەوەردەوە زمان و کولتوور و دابونەریت و نۆرم و بەها جوانەکانی دیموکراسی و ئازادی و پێکەوەژیان و رێزگرتن لە ژن خۆشەویست بکرێن".

 

 

بە گوتەی ئەمەل جەلال، سەرۆكی دەستەی گەشتوگوزاری هەرێمی كوردستان، لە سەرەتای دەستبەکاربوونی لە دەستەکە "لە کاتی سەردانیکردنم بۆ چێشتخانە و میوانخانەکان و کافتریاکان، تێبینی ئەوەم کرد کە جگە لە نەبوونی زمانی کوردی، گۆرانی و میوزیکی عەرەبی و تورکی و بیانی، خشتەی کارەکانیان، کارمەندەکانیان، نەبوونی کەلەپوور و تابلۆکان و هیچ شتێکی کوردی نابینی لە کوردستاندا زۆر بەدەگمەن نەبێت".

 

رۆژی 24-08-2022 بە فەرمانێکی کارگێڕی، دەستەی گشتیی گەشتوگوزاری هەرێمی کوردستان و بە واژۆی ئەمەل جەلال، سەرۆکی دەستەی گشتیی گەشتوگوزار، سەرجەم هۆتێل، مۆتێل، کافێ، رێستۆرانت و ئەو شوێنە گەشتیارییانەی خزمەتگوزاریی گەشتیارییان تێدا پێشکێش دەکرێت، پابەند کران بەوەی زمانی کوردی بکەنە زمانێکی سەرەکی بۆ لیستی پێشکێشکردنی خواردنەکان و تابلۆی ناوی بازرگانی شوێنەکانیان.

 

لەسەر ئەو بڕیارانەی کە پێشتر داویانە، ئەمەل جەلال دەڵێت: "دەستمان بە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کردووە و سزاشمان داناوە، 3 رۆژی یەکەم دادەخرێت، دواتر 7 رۆژ دادەخرێت، پاشانیش دەچێتە نیو لیستی رەشەوە ئەگەر بڕیارەکە جێبەجێ نەکرێت".

 

ئەمەل جەلال دەپرسێت، "پەرلەمانی کوردستان بۆ بەدواداچوون بۆ یاساکانی ناکات، ئەی کاری ئەوان چاودێری و بەدواداچوون نییە؟ بۆ نایکات؟ بۆیە یەک دامەزراوە ناتوانێت بە تەنیا ئەو کارە بکات، بەڵکو لیژنەکانی قایمقامیەت کە دەچن بۆ پشکنین، دەبێت ئەوان هاوکارمان بن".

 

سەرۆكی دەستەی گەشتوگوزاری هەرێمی كوردستان، لەنێو بەرنامەکە بەڵێنی ئەوە دەدات ئەو شوێنانەی کە پابەندی بڕیارەکانیان نابن بە بۆیەی رەش ناوی شوێنەکانیان بشێوێنێت و دەڵێت: "بەڵێنی ئەوە دەدەم ئەو سپرا رەشە دەبێت لە هەولێر و دهۆک و سلێمانی جێبەجێ بکەین".

 

 

سەبارەت بە بێدەنگیان لەبەرامبەر بەکارنەهێنانی زمانی کوردی لە بەشێک لە کافتریاکان، د. رەشاد میران، جێگری سەرۆكی ئەكادیمیای كوردی دەڵێت: " ئێمە دەزگایەکی زانستین نەک جێبەجێکار، ئێمە قسە دەکەین و دەنووسین و پێشنیاز دەکەین، سەرووی خۆمان ئاگادار دەکەینەوە، بەڵام بە داخەوە جێبەجێکردنەکەی نییە".

 

د. رەشاد میران پێیوایە، "ئێستا زۆر بە درەنگەوە بەخۆ هاتینەوە دەڵێین شتێک هەیە بەناوی زمان، لەکاتێکدا ئێمە لە ساڵی 2012 نامیلکەیەکی تایبەتمان بە رێنووسی کوردی دەرکردووە و بڵاومان کردووەتەوە، بەڵام کەس پەیڕەوی ناکات".

 

جێگری سەرۆكی ئەكادیمیای كوردی ئاماژە بەوە دەدات کە ئەوان یاداشتیان بۆ وەزیری رۆشنبیری و بۆ سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانیش بەرزکردووەتەوە بۆ پاراستنی زمانی کوردی و دەشڵێت: "تەنانەت داوای پۆلیسی زمانیشمان کردووە وەکو وڵاتانی دیکە کە بایەخ بە زمان و کولتووری خۆیان دەدەن".

 

بە بڕوای د. رەشاد میران، هەر شتێک بودجەی بوێت "دەستی لێ بشۆ، زمانیش پارەی بوێت بۆی ناکەن. ئێمە پڕۆژەی زانستی زمان و کولتوورمان هەیە، داوای بودجەی تایبەتیمان بۆ کردووە، وەڵاممان نادەنەوە".

 

 

د. هۆگر مەحموود، پسپۆڕی زمانی كوردی و مامۆستا لە زانكۆی ‏سلێمانی، رووی قسەکانی لە رەنج سەنگاوی پێشکێشکاری بەرنامەکە دەکات و پێی دەڵێت: "بەڕاستی ئەو بەرنامانە بۆ تۆ دەبێتە مێژوویێکی جوان، ئەگەر کورد بمێنێت!"

 

ئەو پسپۆڕەی زمانی کوردی هۆکاری ئەو قسەیەی بۆ ئەوە گەڕاندەوە "ئێستا کار لەوە دەرچوو بڵێین زمان بە تەنیا، ئەو رێژەی کە لە ناکورددا هاتوونەتە شارەکانەوە، لەو رۆژانە شتێکم خوێندەوە کە باس لە هاتنی ژمارەی ناکورد دەکەن کە من پێموایە ئەو ژمارەیە راست نییە، بەڵکو پێنج هێندە نا کورد هاتوونەتە شارەکانەوە، ئەوانەش 4 ژن و 3 ژن دەهێنن، تەنانەت لە ئایینزاکانیشیاندا بواری ئەوە نادات دەست بگرنەوە لە منداڵ خستنەوە".

 

لە بەرامبەر هاتنی ژمارەی "ناکورد" وەک د. هۆگر مەحموود، باسی لێوە دەکات "گەنجی ئێمەش بەرەو وڵاتان دەڕوات، ئەوەش بێهیواییە.. بۆیە پێموایە ئەگەر دوو دەیەی دیکە کورد بەو عەقڵە کار بکات، بە دڵنیاییەوە پێت دەڵێم ئێمە دەبینە کەمینەیەک و ئەوکاتە دەبێت مشووری خۆمان بخۆین و بەرەو شوێنێک بکەوینە رێ".

 

بە بڕوای د. هۆگر مەحموود، دەبێت "بڕیاردەری یەکەمی ئەو نەتەوەیە وەکو بارزانی چۆن لە ساڵی حەفتا لەبارەی زمانەوە هاتە دەنگ، دەبێتە بێتە دەنگ".

 

 

دارا عوسمان، سەرۆكی رێكخراوی ‏Effort‏ بۆ راپرسی و توێژینەوەكانیش لەنێو بەرنامەکە ئاماژەی بەو ئامار و راپرسییانە کرد کە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لەبارەی بەکارهێنان، نووسین، تابلۆ، خشتەی خواردنەکان لە چێشتخانەکان و کافتریاکان، میوزیک و گۆرانی و کولتووری کوردی کردوویانە و دەڵێت: "ئەو راپرسی و ئامارانەی کە لەبەردەستی مندایە بە شەرمەوە باسی دەکەم، لە نێوانی هەر چوار پارێزگای هەولێر و دهۆک و سلێمانی و هەڵەبجە. ئەوەی کە جێی دڵگرانییە دهۆک خراپترین پارێزگایە لە بەکارهێنانی زمانی کوردی، زیاتر عەرەبی و تورکی بەکاردەهێنن. بە رێژەی 40٪ لە پارێزگای دهۆک زیاتر زمانی بیانی بەکاردەهێندرێت".

 

بە گوتەی دارا عوسمان، "هەولێر بە بەراورد لەگەڵ دهۆک تۆزێک باشترە، هەولێر بەراورد بە شوێنەکانی دیکەی پێکهاتەی زیاتری تێدایە وەکو فارس، تورک و عەرەب. لە هەولێر 35٪ی زمانەکانی دیکە بەکار دەهێندرێت. لە پارێزگای سلێمانی رێژەی بەکارهێنانی زمانی بیانی 20٪ـە، لە پارێزگای هەڵەبجە تا راددەیەک باشترە لە هەرسێ پارێزگاکەی دیکە و لە هەموویان کەمتر زمانی بیانی بەکاردێت".

 

بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی بازرگانی، لە هەرێمی کوردستان 4 هەزار و 115 کارگە هەن، بەجۆرێک لە هەولێر 2،677 کارگە، سلێمانی 1045 کارگە و دهۆکیش 393 کارگەن  کە لە 10 بواری جۆراوجۆر کاردەکەن.

 

بەپێی یاسای ژمارەی (6)ی ساڵی 2014، زمانە فەرمییەکان لە هەرێمی کوردستان لە بەشی شەشەمی یاساکە (زمانی کار و بازرگانی) لە مادەکانی (14-15-16-17-18-19)ی ئەو یاسایە بەکارهێنانی زمانی کوردی کراوەتە مەرج.

 

لە مادەی 14ی یاساکەدا هاتووە، "پێویستە گشت کۆمپانیا و دامەزراوەکانی کەرتی تایبەت زمانی کوردی بەکاربهێنن، بەکارهێنانی زمانی بیانی بەپێی پێویستی خزمەتگوزاری و زمانی بەکارهێنەران ئازادە".

 

لە مادەی 17 دا هاتووە: "پێویستە هەموو جۆرە رێکلام و بانگەشە و ئاگادارییەکی کار و بازرگانی لە هەرێم، بە زمانی کوردی بێت و دەکرێت لەگەڵیدا زمانی دیکەش بەکاربهێندرێت".

 

لە مادەی 18ی یاساکەشدا هاتووە: "پێویستە هەموو شتومەک و کەلوپەل و کاڵایەک کە لە هەرێم [هەرێمی کوردستان] بەرهەم دەهێندرێت، بە زمانی کوردی رێنمایی لەسەر بنووسرێت".