لەگەڵ رەنج؛ كوالێتیی هەوای هەرێمی كوردستان لە هەندێ ناوچە هێڵی سووری تێپەڕاندووە
رووداو دیجیتاڵ
رێکخراوەکانی بواری ژینگە لە نوێترین توێژینەوەیاندا بۆیان دەرکەوتووە هیچ شارێکی هەرێمی کوردستان هەوای پاکی نییە و بەگوێرەی دوایین داتاکان دوای بەغدا، هەولێر دووەم و سلێمانی سێیەم پیسترین شاری عێراقن لە رووی هەواوە و سەرۆكی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانكۆی پۆلیتەنكنیكی هەولێر دەڵێت: "سێکوچکەی سەنتەری شاری هەولێر، قوشتەپە و کەڵەک ئەو ناوچانەن کە سەرچاوەی پیسبوونی هەموو هەوای پارێزگای هەولێرن".
رۆژی یەکشەممە، 2ـی حوزەیرانی 2024، لە بەرنامەی لەگەڵ رەنج بە میوانداریی د. رێبین سەمەد، سەرۆكی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانكۆی پۆلەتەنكنێكی هەولێر؛ هەنار هادی، بەرێوەبەری پرۆژەكان لە دەمەزراوەی مید؛ رەزاق خەیلانی، بەڕێوەبەری فەرمانگەی هۆشیاركردنەوەی ژینگە و راگەیاندن لە دەستەی ژینگە؛ دكتۆر كارزان عەبدوڵڵا، پزیشكی پسپۆری دڵ و هەناوی و یەریڤان شاسوار؛ هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە كوالێتی هەوا پیسبوونی هەوا و کاریگەرییەکانی لەسەر ژینگەی هەرێمی کوردستان تاوتوێکرا.
دەستەی ژینگە 'دەسەڵاتی جێبەجێکردنی نییە'
بەڕێوەبەری فەرمانگەی هۆشیاركردنەوەی ژینگە و راگەیاندن لە دەستەی ژینگە باس لەوە دەکات کە ئەوان تەنیا لایەنی راوێژکاری و چاودێریکردنی رێنماییە ژینگەییەکانن و دەسەڵاتی جێبەجێکردنی رێنماییەکان لەدەستی ئەوان نییە.
رەزاق خەیلانی، بەڕێوەبەری فەرمانگەی هۆشیاركردنەوەی ژینگە و راگەیاندن لە دەستەی ژینگە رایگەیاند: "ئێمە دەستەیەکی جێبەجێکار نین لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵکو دەستەیەکی راوێژکارین و رێنمایی دەدەین بە وەزارەتەکان لەسەر چاککردنی ژینگە و چاودێری جێبەجێکردنی رێنماییەکان دەکەینەوە".
رەزاق خەیلانی دەڵێت: "زیاتر لە دوو ملیۆن و 200 هەزار ئۆتۆمبێل لە هەرێمی کوردستان هەن کە سەروو 60٪ـیان ئۆتۆمبێلی تایبەتن، هۆکارەکەش ئەوەیە کە ئێمە سێکتەری گواستنەوەی گشتیمان لە هەرێمی کوردستان زۆر لاوازە، داوامان لە دەستەی وەبەرهێنان کردووە لەبری ئەوەی مۆڵەت بە دروستکردنی ئەوهەموو سیتییە بدەن، با وەبەرهێنان لە گواستنەوەی گشتیدا بکەن، ئەگەر بەم شێوەیە بێت، خەڵکیش ئەوەندە ئۆتۆمبێلی تایبەت بەکار ناهێنێت و ئەمەش کاریگەری لەسەر پاکبوونەوەی هەوا دەبێت".
بەڕێوەبەری فەرمانگەی هۆشیاركردنەوەی ژینگە و راگەیاندن لە دەستەی ژینگە داوا دەکات پۆلیسی دارستان و پاراستنی ژینگە لە هەرێمی کوردستان بە فەرمانی ئەوان جووڵە بکات و دەڵێت؛ "ئێمە پۆلیسی دارستان و ژینگەمان لە هەرێمی کوردستان هەیە، بەڵام جووڵەپێکردنیان لەدەستی ئێمە نییە و لە دەسەڵاتی وەزارەتی نێوخۆیە، دەبێ ئەو یاسایە لە پەرلەمانی داهاتووی کوردستان بگۆڕین".
پیسبوونی هەوا 'خەڵکی تووشی جەڵتەکانی دڵ و مێشک کردووە'
بەپێی داتاکانی رێکخراوی تەندروستیی جیهانی عێراق لە ریزی شەشەم پیسترین وڵاتانی جیهاندایە و هەولێر و سلێمانی دووەم و سێیەم پیسترین شاری عێراقن، پزیشکێکی پسپۆڕی نەخۆشییەکانی دڵ و هەناو دەڵێت پیسبوونی هەوا بە رێژەی 29٪ کاریگەرە لە تووشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە.
دكتۆر كارزان عەبدوڵڵا، پزیشكی پسپۆری دڵ و هەناو گوتی: "رۆژانە لە هەرێمی کوردستان مادەی تۆکسین هەڵدەمژین، هەڵمژینی ئەو هەوا پیسەی لە هەرێمی کوردستان هەیە کاریگەریی راستەوخۆی هەیە لەسەر جەڵتەکانی دڵ و مێشک و بەرزبوونەوەی پاڵەپەستۆی خوێن، بۆ نموونە، 15٪ـی هۆکاری جەڵتەکانی دڵ 17٪ــی جەڵتەکانی مێشک بەهۆی پیسبوونی بەرگەهەواوە روودەدات".
ئەو پسپۆڕەی نەخۆشییەکانی دڵ و هەناو باس لەوە دەکات کە پیسبوونی هەوا کاریگەریی راستەوخۆی هەیە لەسەر پەنکریاس و لاوازبوونی بەرگریی ئەنسۆلین، بەگوێرەی ئەو لێکۆڵینەوانەی کراون، 29٪ـی ئەوانەی تووشی شێرپەنجەی سییەکان دەبن، بە هۆی هەڵمژینی هەوای پیسەوەیە و دەشڵێت: "تەنانەت ئەگەر کەسێک پاڵەپەستۆی خوێنی لە ژینگەیەکی پیسدا 16 لەسەر 10 بێت، ئەگەر بچێتە ژینگەیەکی پاک و بۆ ماوەی 14 کاتژمێر بمێنێتەوە، پاڵەپەستۆی خوێنی چوار پلە دادەبەزێت".
بە گوتەی دکتۆر کارزان عەبدوڵا، "لە وڵاتانی رۆژئاوا کار لەسەر چاکسازی لە پێکهاتەی تایەی ئۆتۆمبێل دەکەن بۆ کەمکردنەوەی مادە پلاستیکییەکان لە هەوادا، ئێمە ئەگەر لە هەرێمی کوردستان بە پلانەکانمان بۆ پاککردنەوەی ژینگە و هەوادا بچینەوە، ژیانی ژمارەیەکی زۆر لە هاووڵاتییانمان لە مردن رزگار دەکەین".
'هەوای هیچ شارێکی هەرێمی کوردستان پاک نییە'
بەرێوەبەری پرۆژەكان لە دامەزراوەی مید بە پشتبەستن بە لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی کە بە هاوکاری رێکخراوێکی بواری ژینگەی سویسری کردوویانە دەڵێت "هەوای هیچ شارێک لە هەرێمی کوردستان لە ئاستی ستانداردە نێودەوڵەتییەکاندا نین".
بەرێوەبەری پرۆژەكان لە دامەزراوەی مید، بە هاوکاریی کۆمپانیایەکی سویسری لە بواری ژینگە داتایەکی مەیدانیمان کۆکردووەتەوە و بەگوێرەی داتاکان، بەغدا یەکەم پیسترین شاری عێراقە و هەولێر دووەم و سلێمانی لە پلەی سێیەمی پیسترین شارەکانی عێراقن.
هەنار هادی، بەرێوەبەری پرۆژەكان لە دامەزراوەی مید گوتی: "بەپێی ستانداردە جیهانییەکان بۆ ژینگە و هەوا، زۆربەی شار و شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان ناگەنە ئەو ئاستەی کە بڵێین هەوایەکی پاک و تەندروستی هەیە".
پی ئێمی 2.5 لە هەوای کوردستاندایە
دامەزراوەی مید لە شارەکانی سلێمانی، کەرکووک و هەڵەبجە وردتر کاریان لەسەر ژینگە و هەوا کردووە، یەریڤان شاسوار دەڵێت لە ژینگەی ئەو شارانەدا پی ئێمی 2.5 کە ئاماژەیە بە هەبوونی کبریتی نایدرۆجن، لە بەرگەهەوادا بەرزە و دکتۆر کارزان عەبدوڵڵاش هەبوونی ئەو مادەیە لە هەوادا بە کاریگەریی راستەوخۆ بۆ دروستبوونی جەڵتەی دڵ دەزانێت.
بە گوتەی دکتۆر کارزان عەبدوڵڵا، "پی ئێمی 2.5 گەردیلەکانی بە رادەیەک وردن لە کاتی هەڵمژیندا دەچێتە نێو لوولەکانی خوێن و لەوێ قەتماخە دروستدەکات و دوای ماوەیەک قەتماخەکان زیاددەکەن و دەبنە هۆی دروستبوونی جەڵتەی دڵ".
هەوای سلێمانی و هەڵەبجە 'تەندروست نییە'
هەنار هادی بە پشتبەستن بەو داتایانەی کۆیانکردووەتەوە پێیوایە سەرجەم هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستان لە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵدان و دەشڵێت، کەمترین کاتەکانی ساڵ هەوای هەرێمی کوردستان دەگەڕێتەوە دۆخی ستاندارد، بەڵام شوێن هەیە لەنێو شارەکاندا، بۆ نموونە باشووری سلێمانی، کفری، کەلار و زۆر شوێنی دیکە دۆخیان خراپە و هەوا بە بەردەوامی پیسە".
دامەزراوەی مید 19 ئامێری پێوانەی هەوای لەنێو شاری سلێمانیدا جێگیرکردووە و پێنج ئامێریان لە هەردوو ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان و راپەڕین داناوە و لە کەرکووکیش ئامێرێکیان جێگیرکردووە، بەڵام هیچ ئامێرێکیان لە هەولێر دانەناوە و وەکو هەنار هادی ئاماژەی پێدەدات؛ "لە سەرجەم ئەو شوێنانەی ئامێرە هەستەوەرەکانمان داناوە، دۆخی هەوا لە ئاست ستانداردە جیهانییەکەدا نییە و ناتەندروستە".
هەوای هەولێر 'چوار هێندەی رێژەی ستاندارد پیسە'
بەپێی ستانداردەکان نابێ رێژەی کبریتی هایدرۆجن لە 15 مایکرۆ گرام تێپەڕێت، بەڵام سەرۆكی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانكۆی پۆلەتەنكنێكی هەولێر دەڵێت "ئەو رێژەیە لە هەوای هەولێردا دەگاتە سەروو 65 مایکرۆگرام".
د. رێبین سەمەد، سەرۆكی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانكۆی پۆلەتەنكنێكی هەولێر گوتی: "بەگوێرەی راپۆرتی ساڵی 2023، عێراق شەشەم وڵاتە لە جیهان کە پیسترین ژینگەی هەیە و لە عێراقدا هەولێر دوای بەغدا پیسترین شارە، ئەوە لەکاتێکدایە داتاکانی پێش ساڵی 2020 کە بڵاوبوونەوەتە، هەولێر لە ریزی شارە پیسەکاندا نەبووە، بەڵام لە ساڵی 2022 هاتووەتە نێو پیسترین شارەکانی عێراق".
د. رێبین سەمەد دەشڵێت: "بەپێی ستانداردەکان دەبێ رێژەی نایدرۆجین لە بارگەهەوادا 78٪ و ئۆکسجین 20٪ و ئەویدیکەش گازەکانی دیکە بێت، بەڵام هەولێر رێژەی نایدرۆجن زۆر زیاتر لەو رێژەیەیە و ئەوەش بووەتە هۆکار ببێت بە یەکێکە لە پیسترین شارەکان" و وەکو ئاماژەی پێدەدات: "بەپێی ستانداردەکان نابێ رێژەی کبریتی هایدرۆجن لە 15 مایکرۆ گرام تێپەڕێت، بەڵام لە هەلێر هەندێک رۆژ دەچێتە سەروو 65 مایکرۆ گرام
سێکوچکەی پیسکردنی هەوای هەولێر
سەرۆكی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانكۆی پۆلەتەنكنێكی هەولێر سێ ناوچە لە پارێزگای هەولێر ناودەبات کە زیاترین رۆڵیان هەیە لە پیسکردنی هەوای پارێزگاکە و بە سێکوچکەی پیسکردنی هەوای هەولێر ناویان دەبات.
بە گوتەی د. رێبین سەمەد؛ "سێکوچکەی سەنتەری شاری هەولێر، قوشتەپە و کەڵەک سێ ناوچەن بۆ پیسبوونی هەموو هەوای پارێزگای هەولێر" و دەشڵێت؛ "لەنێو شاری هەولێردا رێگەی هەولێر -کەرکووک تاوەکو هەولێر – دهۆک واتا باشووری رۆژئاوا، پیسترین ناوچەی شارەکەن".
لەبارەی هۆکاری پیسکردنی هەوای هەولێر لەو ناوجانە، د. رێبین سەمەد گوتی: "دانیشتووانی ئەو گەڕەکانەی دەکەونە باشووری رۆژئاوای هەولێر، لەدوای کاژێر 05:00ـی ئێوارەوە هەست بە بۆنێکی ناخۆش دەکەن، بەپێی بەدواداچوونەکانمان سەرچاوەی بۆنەکە کۆمەڵێک پاڵاوگەی نەوتی و کارگەکانن کە لە شەواندا کار دەکەن و پابەندی رێنماییە ژینگەییەکان نابن".
هاوکات، رەزاق خەیلانی لەبارەی پابەندنەبوونی ئەو پاڵاوگە نەوتییانە بە رێنماییەکانی ژینگە رایگەیاند: "لە باشووری رۆژئاوای هەولێر کۆمەڵێک پاڵاوگەی نایاسایی هەن کە ئێمە لە ساڵی 2020ـەوە بە هاوکاری چەند وەزارەتێک رنمایی چۆنێتی کارکردنیانمان دەکردووە، بەڵام جێبەجێکردنی ئەو رێنماییانە لە دەسەڵاتی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانە".
مەترسیدارتین گازەکانی نێو بارگەهەوا دووان ئۆکسیدی نایترۆجن و کبریتی هایدرۆجنن، کە کاریگەریی راستەوخۆیان دەبێت لەسەر نەخۆشییەکانی شێرپەنجە و دڵ، د. رێبین سەمەد دەڵێت ئەو گازانە لە دووکەڵی ئەم کارگە و پاڵاوگانە دێنەدەر و تێکەڵ بە هەوای هەولێر دەبن و پێیوایە؛ "ئەگەر خێرا چارەسەری ئەمە نەکرێت لە داهاتوودا مەترسی دەخاتە سەر ئاسایشی خۆراک، واتا لە رێگەی بارانەوە دەچنە نێو زەوییەوە و لە خاکێکی بەپیتەوە، خاکەکەمان دەگۆڕێت بۆ خاکێکی زیانبەخش و بێبەرهەم".
بەرپرسان 'داتا راستەکانمان پێ ناڵێن'
یەریڤان شاسوار، هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە كوالێتی هەوا و راوێژكار لە رێكخراوی سی دی ئۆ دەڵێت: "ئەوەی من ئازار دەدات، بەرپرسانن کە داتا راستەکان بە ئێمە ناڵێن، کاتێک داتاکان دەخەنەڕوو، بۆ نموونە پێمان دەڵێن رێژەی سەوزایی لە سلێمانی نزیک بووەتەوە لە ئاستی ستاندارد و لە لە هەولێریش بە هەمان شێوە، بەڵام ئەو داتایانە بە هیچ شێوەیەک راست نین".
یەریڤان شاسوار ئاماژەی بە رێنماییەکی رێکخراوی تەندروستی جیهانی دا کە دەڵێت بۆ هەر تاکێک پێویستە 9 مەتر سەوزایی هەبێت و گوتی: "لە هەرێمی کوردستان ئەپارتمانێکی 20 نهۆمی دروستدەکرێت و تەنیا حیساب بۆ نهۆمی یەکەمی ئەو باڵەخانەیە دەکرێت لە دروستکردنی رێژەی سەوزاییدا".
بەشێک لەو دارانەی دەهێنرێنە کوردستان گازی زیانبەخش بڵاودەکەنەوە
ئەو پسپۆڕەی کوالیتی هەوا و ژینگەیە ئاماژە بە هەندێک لەو دارانە دەدات کە بۆ زیادکردنی رێژەی سەوزایی هاوردەکراون و دەڵێت "بەشێک لەو دارانە خۆیان زیانبەخشن بۆ ژینگە و دوو جۆر گازی مەترسیدار بڵاودەکەنەوە".
بە گوتەی یەریڤان شاسوار؛ "رێژەی سەوزایی نێوشار بۆ ئەوەیە کاریگەرییەکانی پیسبوونی ژینگە بەهۆی ئۆتۆمبێل و موەلیدە کەمبێتەوە نەک ئەو هەواپیسەی لە دەوروبەری شارەوە دێتە ناوەوە، بۆ ئەمەش دەبێ پشتێنەی سەوز بۆ شارەکان دروستبکرێت کە پانییەکەی لانیکەم کیلۆمەترێک بێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان یەک ریز دار لە دەرەوەی شار دەنێژن و ناوی دەنێن پشتێنەی سەوز".
لەبارەی ئەو دارانەی بۆ سەوزکردنی هەرێمی کوردستان هاوردە دەکرێن، یەریڤان شاسوار دەڵێت؛ "هەندێک لەو دارانەی بۆ سەوزکردنی هەرێمی کوردستان هاوردە دەکرێن و لە شەقام و دەرەوەی شارەکان دەنێژرێن، خۆیان زیانیان هەیە بۆ ژینگە، ئەم دارانە لە هەولێر و سلێمانیش هەن کە بە نرخێکی زۆر گڕاون کڕدراون و زیانیش بە ژینگە دەگەیەنن، یەک لەوان دار واشنتنە کە لە ساڵی 1983 لە ئەمریکا توێژینەوەی لەسەر کراوە و دەرکەوتووە دوو مادەی زیانبەخش دەردەدات کە هۆکارن بۆ پیسبوونی هەوا".