رووداو دیجیتاڵ
بەرنامەی ئەم جارەی لەگەڵ رەنجی تۆڕی میدیایی رووداو، تایبەتکرابوو بە بۆن (عەتر) و کاریگەری و لێکەوتە ئەرێنی و نەرێنییەکانی لەسەر دەروون و جەستەی مرۆڤ، پشکنین و کوالێتی و نرخەکانی لە بازاڕدا.
بۆنفرۆشێک دەڵێ: بەشێك لە گیراوەی هەندێ لەو بۆنانەی لە كوردستان دەفرۆشرێن، مەوادی (فسالەیتی) قەدەخەكراوی تێدەکرێت. لەبارەی ئەو مادەوە، پسپۆڕێک دەڵێت: "سەرەڕای ئەوەی زۆر مەترسیدارە، بەڵام لە كوردستان بە دەبە و بە بەرمیل لە بازاڕەكاندا دەستدەكەوێت، بۆنفرۆشەكانیش بە ئاشكرا لە گیراوەكانیاندا بەكاریدەهێنن."
وەك میوانێكی رەنج دەڵێت: لە دووبەی و فەرەنساش بۆنی زەیتی هەیە تێكەڵ كدەرێت و دەگیرێتەوە، بەڵام بەم شێوە بازاڕییەی كوردستان نییە. "مەترسییەكی دیكەی بۆن ئەوەیە كە دەكرێتە نێو خۆراكەوە كە هۆكارێكی تووشبوونە بە شێرپەنجەی كۆڵۆن."
هەریەکە لە د.كاوە حەمەشەریف، پسپۆڕی كیمیای پیشەسازی، د. رەوەند رەئووف رەشید، پزیشكی پسپۆڕی نەخۆشییەكانی هەناو و سنگ و هەناسە، هەندرێن سەعد، بۆنفرۆش لە هەولێر و شكار عومەر، بۆنفرۆش لە سلێمانی میوانی رەنج بوون.
بۆنێكی 12 گرامی بە 10 هەزار دۆلار
لە سەرەتای بەرنامەكەدا باسی نرخی بۆن و ساختەكردنی بڕاندە بەنێوبانگەكان كرا. هەندرێن سەعد، کە لە شاری هەولێر بۆنفرۆشە، بۆنێكی بچکۆلەی بەدەستەوە بوو کە تەنیا 12 گرام بوو، ئەو بۆنە لە دارێکی بۆنداردا دەرهێنراوە و 24 کیلۆ لەو دارە ئەو 12 گرامەی تێدا بووە.
سەعد گوتی: "نرخی ئەم بۆنە بچووکە 10 هەزار دۆلارە (یەک دەفتەر دۆلار)، بە دەستێکی دیکەی بۆنێکی دیکەی هاوشێوە و هاوقەبارەی بەدەستەوە گرت کە نرخی تەنیا 10 دۆلار بوو. "ئەمە تەنیا کەمێک لێکدەچن، بۆنی یەکەم 12 سەعات دەمێنێتەوە و بۆنی دووەم ئەوەندە نامێنێتەوە و کەمێکیش بۆنیان جیاوازترە".
بۆنی ساختە ناپشکنرێت؛ "بازرگان هەیە لە 1,000 بۆن 800ی ساختەیە"
ئەو بۆنفرۆشە رەتیشی دەكاتەوە بۆنێكی سرووشتی بە 5 یان 10 هەزار دینار دەستبكەوێت. ئەوەش ناشارێتەوە كە "خەڵەتاندنی خەڵك لە بواری بۆن زۆر زۆرە، تەنانەت هەندێكجار بازرگانی گەورەش هەڵدەخەڵەتێنرێ و بۆنی ساختەی پێ دەفرۆشرێ، بازرگانی بۆن هەیە لە 1000 بۆن كە بەنێوی ئۆرجیناڵ دەیكڕێ 800 دانەی ساختەیە".
هەندرێن سەعد باس لەوەش دەكات، لە كوردستان پشكنین بۆ بۆنی براند دەكرێت، بەڵام بۆ ساختەكە ناكرێت. "بۆنە براندەكان خۆیان مەوادی خراپ بەكارناهێنن".
بەشێكی خەڵك دەپرسن بۆن لەكوێ بدرێت زۆر دەمێنێتەوە؟ لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا هەندرێن سەعد دەڵێت: "ئەگەر بتەوێ بۆن بڵاوبێتەوە و زوو بڕوات لە پێستی بدە، ئەگەر دەتەوێ بمێنێتەوە لە جلوبەرگی بدە، باشترە پاش خۆشۆردن بۆن لە خۆت بدەیت و نەشی سڕی".
'بە نرخی كۆ بە 18 دۆلارە بەڵام لە بازاڕ بە 80 دۆلار دەیفرۆشن'
شكار عومەر، لە شاری سلێمانی بۆنفرۆشە، لە ساڵی 2014وە ئەو کارە دەكات و زانیاریی وردی لەسەر فێڵەكانی ئەم جۆرە بازرگانییە هەیە.
شکار دەڵێت: "بۆن هەیە رەسەنەکەی (ئۆرجیناڵ) بە 200 دۆلارە، بەڵام ساختەكراوە بە نرخی كۆ بە 18دۆلار دەگاتە دەست بۆنفرۆشەکان، ئەو ساختەیە لە هەندێك شوێن بە 80 دۆلار دەیفرۆشرنەوە."
ئەو بۆن فرۆشە داوا لە خەڵك دەكات، خۆیان لە كڕینی بۆنی ساختە بپارێزن، چونكە كەس نازانێ بۆنی ساختە چۆن دروست دەكرێت و پێكهاتەكەی چییە.
شکار عومەر دەشڵێت: پەندێكی فەرەنسی هەیە دەڵێ "مانەوەی بۆن ژیان جوانتر دەكات، بەڵام تەمەنت كورتتر". لەبارەی تێكەڵكردنی چەند بۆنێكیش كە ئێستا لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان بووەتە دیاردە، ئەوەی خستەڕوو "لە دووبەی و فەرەنساش بۆنی زەیتی هەیە تێكەڵ دەکرێت، بەڵام بەمشێوە بازاڕییەی كوردستان نییە و لەوێ لە شوێنێكی ئاسایی و یاسایی دەكرێت."
" لە سلێمانی بگەڕێی دوو لۆری بۆنی ساختە کۆدەکەیتەوە"
كاتێك رەنج سەنگاوی پرسیاری لە شكار عومەر كرد: ئایا ئەگەر تەنیا لە بازاڕەكانی شاری سلێمانی بگەڕێیت چەند بۆنی ساختە كۆ دەكەیتەوە؟ ئەو بۆنفرۆشە گوتی: "ئەگەر لەبازاڕەكانی شاری سلێمانی بگەڕێیت زیاتر لە دوو لۆری بۆنی ساختە كۆ دەكەیتەوە، تەنیا لە بۆنە براندەكاندا زیاتر لە هەزار جۆر ساختە كراون".
شكار چەند جارێك ئەو پرسیارەی لە بەرنامەكەدا دووبارە كردەوە "بۆچی حكومەت رێگە دەدا بۆنی ساختە بێتە بازاڕەكانی كوردستانەوە؟"
لە شوێنی چاککردنەوەی ئۆتۆمبێل بۆن ساختە دەکەن
بەپێی قسەی ئەو بۆنفرۆشە، لە کوردستان بۆن ساختە ناكرێت، بەڵكو لە دووبەی و بەشێك لە وڵاتانی دراوسێی عێراق دەكرێت. "لە ئۆكرانیای پێش شەڕ، بۆن زۆر ساختە دەكرا، ئێستاش لە دووبەی زۆر دەكرێت، لەوێ لە شوێنی چاککردنەوەی ئۆتۆمبێل بۆن ساختە دەكەن بۆ ئەوەی كەس گومانیان لێنەكات".
بە قسەی ئەو بۆنفرۆشە، هەندێكجار ساختەكردنەكە بە جۆرێكە ناسینەوەی ئاسان نابێت، بەتایبەت زۆرجار بۆنە ساختەكە دەكەنە نێو شووشەی بۆنی ئۆرجیناڵ.
شكار عومەر دەڵێت: "شووشەی بۆنی بەتاڵی ئۆرجیناڵ هەیە 100دۆلار دەكات، چونكە بۆنی ساختەی تێدەكەنەوە، زۆرجار ساختەكردنەكە بەجۆرێكە كۆدەكانی سەر پاكەتی بۆنە براندەكەش ساختە دەكەن، بۆیە ناسینەوەیان ئاسان نابێت".
"بۆن دەبێتە ژەهر؛ بۆنی باش زۆر نامێنێتەوە"
ساختەکردنی بۆن، وایکردووە کێشە بۆ بۆنە براندەكانیش دروستبێت. "هەندێ بۆن كە دێت بە رێگەی ئاوی دوو هەفتە لەبەر خۆر دەمێنێتەوە، ئەو كاتە نەك بۆنی نامێنێت؛ بەڵكو دەبێتە ژەهریش".
ئەو بۆن فرۆشەی شاری سلێمانی جەخت لەوە دەكاتەوە، بۆنە براندەكان لە شوێنی خۆیان هەموو جۆرە پشكنینێكیان بۆ دەكرێت، بە دەگمەن كێشەیان هەیە، تەنانەت براندی بۆن هەیە كێڵگەی گوڵی تایبەت بە خۆی هەیە. "بۆنی باش زۆر نامێنێتەوە و زوو بۆنەكەی دەڕوات واتە مەرج نییە بۆنێك كە زۆرمایەوە باش بێت."
"ئەگەر بتەوێ بۆن بپشکنی دەبێ بینێری بۆ تورکیا، ئێران یان بەسرە"
لە جیهان دا دوو جۆر بۆن هەن، یەکێکیان رۆنی سرووشتییە و ئەوی دیکەیان پترۆکیمیایی.
"ئەو بۆنانەی دەهێنرێنە كوردستان هیچ پشكنینی بۆ ناكرێت بە براند‌و ساختەكانیشەوە". ئەوە قسەی د.كاوە حەمەشەریف، پسپۆڕی كیمیای پیشەسازییە كە میوانێكی سەرەكیی بەرنامەی لەگەڵ رەنج بوو.
د. کاوە گوتیشی: "لە خاڵە سنوورییەكان و فڕۆكەخانەكانیش، ئامێری پشكنینی بۆن نییە، ئەگەر بمانەوێ پشكنین بۆ جۆرە بۆنێك بكەین دەبێت بینێرینە توركیا و ئێران یاخود بەسرە."
ئەو پسپۆڕە دەڵێ: "ئەگەر لە كوردستان بایی 50 دەفتەر (500 هەزار دۆلار) ئامێری پشكنین بكڕدرێت، هیچ كێشەیەكمان نامێنێ".
د. كاوە حەمەشەریف ئەوەش دەخاتەڕوو، شەش مەوادی نێو بۆن هەن كە قەدەخە كراون، بەڵام لە كوردستان پشكنین بۆ ئەو شەش جۆرە مەوادە ناكرێت. "رەنگە هەندێ بازرگان بەم قسانەمان دڵیان بێشێ، بەڵام كێشەم نییە ئێمە راستیمان خستووەتەڕوو".
ئەو پسپۆڕە باسی مەترسیی تێکەڵکردنی دوو جۆر مادەی کرد و گوتی: "لە ئەنجامی تێکەڵکردنیان، مادەیەکی نوێی ژەهراوی دروست دەبێ کە بە هەڵمژینی شێرپەنجە، نەخۆشیی سییەکان و بۆڕی هەناسە تووشی مرۆڤ دەکات."
ئەو دەستخۆشی لە رووداو كرد، "چونكە یەكەمجارە بەم شێوەیە بەرنامە لەسەر بۆن دەكرێت". ئەو پسپۆڕەی بواری كیمیا ئەوەش ناشارێتەوە كە "هەندێ مەواد لەو بۆنانەدا بەكاردێن كە دەهێنرێتە كوردستان، لە هەندێ وڵات قەدەخە كراون."
مەترسیی ئەو بۆنانەی دەكرێتە خواردنەوە
د. كاوە حەمەشەریف باسی مەترسی ئەو جۆرە بۆنانەش دەكات كە دەكرێتە خواردنەوە و دەڵێت: "بۆن هەر ئەوە نییە كە لەخۆمانی دەدەین، بەڵكو بۆن هەیە دەكرێتە خۆراکەوە، بەداخەوە بەشێكی شێرپەنجەی كۆڵۆن بەهۆی ئەو بۆنەوەیە كە دەكرێتە خۆراكەوە".
د. كاوە حەمەشەریف جەخت لەوە دەكاتەوە كە بۆنەكان مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤەكان دروست دەكەن. "خەڵك هەیە بەهۆی بەكارهێنانی موعەتەرێكەوە تووشی نەخۆشی بووە."
بەشێکی خەڵک وا تێگەیشتوون کە تەنیا بۆنی مرۆڤە پێگەیشتووەکان مەترسیدارن و بۆنی منداڵان بێ مەترسین. بەڵام ئەو پسپۆڕە ئەوە رەتدەکاتەوە و دەڵێ: "نەك هەر بۆنی كەسانی گەورە، بەڵكو بەشێك لەو بۆنانەش كە بۆ منداڵ بەكاردەهێنرێ لەگەڵ ئەوەی لە پشكنین دەرنەچووە، بەڵام هێنراونەتە بازاڕەكانی كوردستانەوە."
گوتیشی: "منداڵی سێ ساڵ هەیە بەهۆی ئەم جۆرە بۆنانەوە تووشی رەبوو بووە. منداڵی سێ ساڵ هەیە تووشی شێرپەنجەی سی بووە."
د. كاوە حەمەشەریف ئاماژەی بەوەشدا، 18 توێژینەوە هەن لەسەر خراپی مادەی ئایزۆپڕۆپانۆڵ لەكاتێكدا ئەو مادەیە كراوەتە بۆنێكەوە كە بۆ منداڵ بەكاردێت.
ئافرەتان مەوادێکی مەترسیدار بەکاردەهێنن کە تووشی شێرپەنجەی مەمکیان دەکات
ئەو پسپۆڕەی كیمیا ئەوەش دەخاتەڕوو، مەوادی (فسالەیتی) قەدەخەكراوە، كەچی بە دەبە و بە بەرمیل لە بازاڕەكاندا هەیە و بۆنی پێ دەگیرێتەوە. "بۆن لە بەریتانیاوە هاتووە مەوادی قەدەخەكراوی (فسالەیت)ی تێدا بووە. ئەو مەوادە لە سنوورەكانیشەوە بە قاچاخ دەهێنرێتە كوردستان."
نەك هەر بۆن، بەڵكو مەوادە پاكکەرەوەكانیش گرفتیان زۆرە، د.كاوە روونیدەكاتەوە، پاكکەرەوە هەیە مەوادی (بیس فینۆل ئەی) تێدایە كە بۆ شێرپەنجەی مەمك خراپە، كەچی ئافرەتانیش بەكاری دەهێنن.
هەربەپێی قسەی شارەزاكەی بواری كیمیا، (ئەکزیما) كە تووشی ئافرەتان دەبێت لە ئەنجامی بەكارهێنانی پاكکەرەوەكانەوەیە. گوتیشی: "مەوادی پاكکەرەوە هەیە، ئەگەر لە شوێنی داخراو بەكاربێت ئەگەری مردنیشی هەیە، بەدەر لەوە ئەسپەنیك كە بۆ نەهێشتنی بۆنی مەغسەل بەكاردێت زۆر مەترسیدارە و داوا دەكەم خەڵكی بەكارنەهێنن."
بەپێی قسەی د.كاوە حەمەشەریف، رێژەی كحوول لە بۆندا نابێت 30% زیاتر بێت. ئەو گوتی "بۆن هەیە 75%ی كحوولە، ئەوە بە هیچ جۆرێك نابێت رێگە بە هاوردەكردنی بدرێت".
بەشێك لە ماڵان ئەو مۆمانە بەكاردەهێنن كە لەگەڵ داگیرسانیان بۆن بڵاودەكەنەوە، بەپێی قسەی د.كاوە، ئەوەش مەترسیدارە و نابێت بەكاربهێنرێت.
سەبارەت بە تێكەڵكردنی بۆنیش بە بۆچوونی د.كاوە، كارێكی باش نییە، بەتایبەت لە كەشێكی گەرمدا. لە كۆتایی قسەكانی ئەو پسپۆڕەی بواری كیمیا گوتی: "دەرەنجامی هەموو ئەو زانیارییانە وەك خۆم متمانەم بەهیچ جۆرە بۆنێك نییە بە براند و ساختەشەوە".
بەبۆن كەوتنی منداڵ راستە؟
رەوەند رەئووف، پزیشكی پسپۆڕی نەخۆشییەكانی هەناو و سینگ و هەناسەیە، دەڵێت: بەبۆن كەوتن هەیە، بەڵام بەو جۆرە نییە كە لەنێو خەڵكدا باوە.
ئەو پزیشكە جەختی لەوە كردەوە كە "بەبۆن كەوتن لەلای خەڵكی لاكۆڵان چارەسەر ناكرێت، ئەوەی پێی دەگوترێ بەبۆن كەوتن هەندێجار هۆكاری ڤایرۆسییە كە رەنگە چەند هەفتەیەك بخایەنێت".
سەبارەت بە بەكارهێنانی حەوت بۆنەش بۆ منداڵ گوتی: "نازانین پێكهاتەی (حەوت بۆنە) چییە كە لە منداڵ دەدرێت، بەڵام باشترە هەموو جۆرە بۆنێك بۆ منداڵ بەكارنەهێنرێ".
دكتۆر رەوەند جەخت لەوە دەكاتەوە، پێكهاتەی هەندێ لە بۆنەكان، مەوادی تێدایە بۆ زاوزێ و گەشەش خراپە. "مەرج نییە پێكهاتەیەكی كیمیایی كە لە بۆنێكدایە وەكو یەك زیانی بۆ دوو كەسی جیاواز هەبێت، دەشێت باشترین جۆری بۆنی براند خەڵك تووشی هەستیاری بكات".
بەپێی زانیارییەكانی ئەو پزیشكە، باشترە بۆن لە مەچەك و لامل بدرێت و لە شوێنی بریندار و وشك نەدرێت. "نابێت بۆن لەسەر سەنگ بدرێت، بەڵام لە جلوبەرگ كێشەی نییە، باشتریشە لە پێست نەدرێت".
دكتۆر رەوەند جەختی لە زانیارییەكانی د.كاوە كردەوە كە تێكەڵاوكردنی بەشێك لە مەوادە پاكکەرەوەكان بەیەكەوە زۆر خراپە. ئەو گوتی: "بەشێك لەو ژنانەی پاكکەرەوەكان بەكاردەهێنن، رۆژانە دەبرێنە نەخۆشخانەكانی فریاكەوتن، بۆیە نابێت پاكکەرەوەكان تێكەڵ بكەن و لە شوێنی داخراو بەكاری بهێنن".
ئەوەشی خستەڕوو، (بۆنی هەوایی) هەیە كە بەكاردەهێنرێ، ئەگەری هەیە (دی ئێن ئەی) مرۆڤ تێكبدات.
.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ