رووداو- لەندەن
د.عەبدولڕەحمان میرانی، ناوێكی دیارە لە بواری تەكنۆلۆژیادا، میرانی لەدوای ساڵی 1991 چووەتە سوێد و لە ساڵی 2001ەوە لە بەریتانیا نیشتەجێیە. هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری "Cyber Security" لە زانكۆی نوتینگهام ترێنت لە بەریتانیا. بڕوانامەی ماستەریشی بە پلەی شەرەف لە ئاسایشی تەكنۆلۆژیای زانیاری IT Security لە زانكۆی وێستمینستەر لە لەندەن بەدەستهێناوە. ئەزموونی زیاتر لە 15 ساڵی لە بەڕێوەبەرایەتی و راوێژكاریی ئاسایشی تەكنۆلۆژیای زانیاری و تۆڕی ئینتەرنێتدا هەیە. هەروەها دامەزرێنەر و سەرۆكی سەنتەری میللی كوردە بۆ لێكۆڵینەوە و ئاسایشی تەكنۆلۆژیای زانیاری KNCIS لە لەندەن كە لە ساڵی 2007 دامەزراوە.
میرانی لە هەڤپەیڤینێكدا لەگەڵ (رووداو) باسی جیهانێكی دیكەی جەنگ و بەرگری دەكات كە ئەویش جیهانی هێرشە ئەلیكترۆنییەكان و پاراستنی داتا و زانیارییەكانە لە جیهانی تەكنۆلۆژیادا، هەروەها مەترسییەكانی داعش و نەیارانی كوردستان لەسەر حكومەتی هەرێمی كورستان لە رێگەی هێرشی ئەلیكترۆنییەوە.
رووداو: ئەمڕۆ لە جیهاندا جەنگێكی جیاوازتر لە بارووت و تفەنگ بۆ بەرگریكردن لە خاك و وڵات و ئاسایشی نەتەوەیی دەكرێ كە ئەویش جەنگی ئەلیكترۆنییە، دەكرێت ئەم جۆرە جەنگە فەرامۆش بكرێ؟
ماڵپەڕ و سێرڤەرەكانی حكومەت زۆر بە ئاسانی هاك دەكرێن
عەبدولڕەحمان میرانی: نەخێر هەرگیز نابێت فەرامۆش بكرێت، ئەمڕۆ شەڕ شەڕی زانیارییە، كێبڕكێی زانیارییە. ئەگەر تۆ لە من زیاتر بزانیت كەواتە لە من بەهێزتریت، بەو مەرجەی كە بزانی ئەو زانیاریانە چۆن دەپارێزی و كەی و لە كوێ بەكاری دێنی. بۆ نموونە جەنگی ئێستای وڵاتە زلهێزەكان تەنیا بریتی نییە لە جەنگی بارووت و چەك، بەڵكو جەنگی قۆستنەوەی هەواڵ و شەڕی زانینە دەربارەی جموجۆڵ و پلان و زانیارییە نهێنییەكان لە تەكنۆلۆژیا و ئامێرە ئەلیكترۆنییەكاندا. بۆیە ساڵانە ئەو وڵاتانە بودجەیەكی زۆر بۆ پاراستنی زانیارییەكانیان تەرخان دەكەن.
بەردەوام و هەمیشە شەڕی زانیاری هەر هەیە. لەڕوانگەی ئەم پێشكەوتنە تەكنۆلۆژیەی كە لە جیهاندا هەیە، ئەمڕۆ هەستیارترین و گرنگترین پرس، چۆنێتی پاراستنی زانیارییە، وەك زانیاریی تاكە كەس و خێزان، زانیاری تایبەتمەندیی هەردوولا، پاشان زانیاریی پەیوەندی وەك تاك بۆ تاك، تاك بۆ كۆمەڵگا، تاك بۆ دەوڵەت.
لە كوردستان سیستمی پاراستنی زانیاری زۆر لاوازەهەر تاكێكی كورد لەم جیهانەدا، وەك چۆن نەخشەی ماڵ دەكێشێت و پەرژین و دیوار و پەنجەرە و كەلوپەلی بۆ دابین دەكات، ئەوها زانیاری خۆی و ماڵ و منداڵی لەنێو كۆمپیوتەر و ئامێرە داتا هەڵگرەكان و ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا دەبێ بپارێزێت. بە بۆچوونی من ئەمڕۆ لە كوردستاندا ئەو هۆشیارییە نییە، یان دەتوانم بڵێم كە زۆر كزە، تەنانەت لە هەندێ داوودەزگاكانی حكومەتیشدا نەپارێزراوە و رێوشوێنی بۆ دانەنراوە و نەخشەیەكی ستراتیجی نییە بۆ پاراستنی ئەو زانیاریە بەنرخانە لە بارودۆخی سروشتی یان هێرشی فیزیایی یان سووتاندن یان لە دەستتێوەردانی خاوەن دەزگا و ستافەكانی. دوژمن دەتوانێت بە بڕێك پارە هەستیارترین زانیاری داوودەزگاكانی كوردستان بكڕێت.
رووداو: لە كۆمەڵگای ئێمەدا كە باس لە هاككردن دەكرێت، راستەوخۆ بیری خەڵكی بۆ بەكارهێنانی خراپ دەچێت، ئایا چ جۆرە رێگایەكی تەكنیكی هەیە كە وەك هاك بەكاربهێنرێت بۆ پاراستن و بەرگریكردن لە هێرشی ئەلیكترۆنی؟
لە كوردستان هۆشیاری پاراستنی زانیاری نییەعەبدولڕەحمان میرانی: ئێمە لە ئاسایشی تۆڕی ئینتەرنێتدا مێتۆدێكمان هەیە كە پێی دەڵێن تاقیكاریی دزەكردن "Penetration Testing" واتە پشكنینی پێشێلكاری كە بە شێوەیەكی فەرمی و یاسایی كۆمپانیای پرۆفیشناڵی IT بۆ تۆڕی هەر داوودەزگایەكی حكومی و ناحكومی ئەنجامی دەدات، ئەویش بۆ زانینی لاوازی و كەلێن و كون و كەلەبەری ئەو تۆڕەیە، دواتر راپۆرتێكی تەكنیكی "Technical Report" پێشكەش دەكات. بەڵام "Hacking" وشەیەكی نایاسایی و ناڕەوشتییە، دژ بە تایبەتمەندیی پاراستنی تاك و كۆمپانیا و دەزگا. ئەگەرچی لەم ساڵانەی دواییدا پسپۆڕانی یاسا وشەیەكی دیكەیان دۆزییەوە بۆ بە یاساییكردن و خستنە چوارچێوەی پشكنینی زانستییەوە، پاشان بۆ پاساوكردنی هێرشكردن و دزینی زانیاری دوژمن ناویان نا "Ethical Hacking" .
یەكێك لە دیاردە خراپەكانی ئەم كارە كە بە نایاسایی بەكاردێت لە جیهاندا، ئەوەیە كە هەموو خولەكێك 1.8 ملیۆن جار هێرش دەكرێتە سەر (Address Resolution Protocol) بۆ دزینی زانیاریی تایبەت. هەروەها چەندین جۆر ئامێر و ئامانجی هێرشكردنمان هەیە لەم بوارەدا كە بریتین لە (MITM، DNS Cash Poisoning، Spoofing، Hijacking) یەكێك لە بەهێزترین هێرش كە شانبەشانی دزینی زانیاری هەستیار و تایبەت بە تاك و دەزگا و حكومەت دەكرێت، هێرشی "Denial of Service" ە كە بە هێرشی DOS یان DDOS ناسراوە. بەپێی دوایین راپۆرت ئاشكرا كراوە كە ئەو جۆرە هێرشە رۆژانە زیانی یەك ملیۆن دۆلار لە 12%ی خاوەن كۆمپانیاكانی جیهان دەدات.
ئەمڕۆ هەستیارترین پرسی جیهان پاراستنی زانیارییەئەمە جگە لەو هێرشانەی كە دژی نەیارانی هەر وڵاتێكی زلهێز دەكرێت. بۆ نمونە ڤایرۆسی"STUXNET" لە ساڵی 2010 كە پرۆژەیەكی هاوبەشی (National Security Agency)ی ئەمریكی و مۆسادی ئیسرائیلی بوو، توانییان بەم ڤایروسە بۆ ماوەی دوو ساڵ زیانێكی زۆر لە پرۆژە ئەتۆمییەكەی ئێران بدەن و دوایبخەن، بەڵام بەكارهێنانی هاك وەك ئێستا لە نێوان پارتە سیاسییەكان و هێزەكان لەجیهاندا باوە، زۆر جیاوازە لەوەی كە لە كوردستاندا هەیە. لە كوردستان نەك زۆر لە قۆناغە سەرەتاییەكاندایە، بەڵكو هێشتا هیچ لەو حیزبانەی كوردستان و حكومەتی كوردستانیش سیستەمێكی Cyber Security Unit یان نییە كە دژ بە هاكینگ بەشێوەیەكی زانستی رووبەڕوو ببنەوە.
رووداو: ئێستا لە كوردستاندا ئەوانەی لە بواری بەرنامەداڕێژی و بنكەی زانیارییەكان و نیتوۆركینگدا لە كۆمپانیای تەكنۆلۆژی و تەلەفۆنی و ئینتەرنێتیدا كاردەكەن، كەسانی بیانین، ئایا ئەم دیاردەیە مەترسیدار نییە؟ ئایا چ كاریگەرییەكی هەیە؟
عەبدولڕەحمان میرانی: بێگومان ئەمە یەكێكە لە مەترسیدارترین ئەو دیاردانەی كە لە كوردستاندا هەیە دژ بە ئاسایشی نەتەوەیی و ژێرخانی داوودەزگاكانی حكومەت.. ئەگەرچی لە وڵاتانی وەك ئیمارات، كوێت، سعودیە، قەتەر، بەحرەین لەبەر پێشكەوتنی ژێرخانی كۆمەڵگا و قەرزكردنی توانا و لێهاتوویی دەرەوەی وڵات، زۆر ئاساییە كەسانی بیانی لە داوودەزگاكانیاندا كار بكەن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ئەمە نییە، ئەویش بەهۆی نەبوونی پۆلیسی بە سیستەمكراو و سەربەخۆ، نەبوونی پلانێك كە پراكتیكاڵ بێت بۆ هەموو چین و توێژ و داوودەزگاكانی حكومەت كە بەجۆرێك پشتگیری بكات لە توانا و لێهاتوویی رۆڵەی میللەت، تاوەكو ئەو بیروبۆچوونە لاواز بكرێت كە لێهاتوویی و زیرەكی تەنیا لە كەسانی بیانی و تورك و
داعش لە رێگەی هاككردنەوە 200 تێرابایت زانیاری لە ئەمریكا دزیوەرووداو: تۆ وەك سەرۆك و دامەزرێنەری سەنتەری پاراستنی زانیارییەكان KNCIS، ئایا حكومەتی كوردستان داوای لێ نەكردووی هەماهەنگیی بكەن بۆ دروستكردنی لەشكرێكی Cyber Security و پێشمەرگەی ئەلیكترۆنی؟ ئایا چ پرۆژەیەكتان هەیە بۆ پاراستنی ئاسایشی كوردستان؟
لە هەر خولەكێكدا 1.8 ملیۆن هێرشی ئەلیكترۆنی دەكرێتعەبدولڕەحمن میرانی: دروستكردنی لەشكرێكی Cyber Security Unit پرۆژەیەكی زۆر گرنگ و هەستیار و كاریگەرە بۆ حكومەت بە تایبەتی لەم بارودۆخەدا، لە راستیدا ئەو پرۆژەیەمان ئامادەیە بۆ خستنەگەڕ، هەرچەندە لە كوردستان جگە لە وەزارەتی ناوخۆ و دوو دەزگای دیكە، كارێكی وا پێشكەوتوو نەكراوە، یان رەنگە هەیانبێت، بەڵام ئاشكراو و چالاك نەبێت بۆ ئەم كارە. ئێمە كە دەستمان كرد بە دامەزراندنی KNCIS سەنتەری میللی كورد بۆ پاراستنی زانیاری لە لەندەن، بیرمان لە چەند پڕۆژەیەكی هەستیار كردەوە كە بە درێژایی 23 ساڵ لە هەندەران خەمی دروستكردنی ئەو قەڵا سەربەخۆیەمان هەبووە، كە بەشێوەی خۆماڵی كەسانی خەمخۆری كورد و سەرڕاست دروستی بكەن، بە پشتبەستن بە دوو بنەمای گرنگی "لێهاتوویی" و "دڵسۆزی"، بەڵام بەداخەوە ئەم دوو بنەمایەش بوونی نییە لە زۆربەی كادیرەكاندا. ئێمە چەند پرۆژەیەكمان ئامادەیە و پلانمان هەیە بۆ دامەزراندنی ژێرخانی تەكنەلۆژیای زانیاری "IT Foundation" و بە ئەلیكترۆنیكردنی حكومەت "E-Gov" لە هەموو ئاستەكانی كاركردن و دروستكرنی تۆڕێكی ئابووری و پەیوەندی "Business Transaction" كە بە جۆرێك هەموو جۆرە مامەڵەیەكی تێدابێت و زۆر بە ئاسانی هاووڵاتیان بتوانن مامەڵەكانی رۆژانەیان بكەن، بەڵام سەبارەت بە كۆمەككاریی ئێمە لەگەڵ حكومەت، دەتوانم بڵێم كەی حكومەتی كوردستان باوەڕی هەبوو بە توانا و لێهاتوویی میللی كورد و بوو بە خاوەن سیاسەتێكی خۆماڵی و روون و ئاشكرا لەگەڵ پسپۆڕە بیانییەكاندا، ئەوا ئێمە ئامادەین ئەو قەڵایە بپارێزین كە موڵكی هەموو كوردە.
رووداو: ئایا لەشكری ئەلیكترۆنی داعش هیچ مەترسییەكی بۆ سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە؟
عەبدولڕەحمان میرانی: بە دڵنیاییەوە مەترسی گەورەی هەیە، چونكە داعش تازەترین تەكنەلۆژیا بۆ بەهێزترین هێرش دژ بە نەیارەكانی لە جیهاندا بەكاردێنێ، بۆ نموونە داعش لەو ماوەیەدا لە رێگەی هاككردنەوە نزیكەی 200 تێرابایت زانیاری هەستیاری دزیوە لە وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا و DOS و NSAی ئەمریكی و هەندێ دامودەزگای هەستیاری ئەمریكی، ئەمەش بۆ خۆی كارێكی گەورە و زۆر گرنگە لە جیهانی هاككردندا. لەبەر ئەوە داعش ئەگەر دەستی بگاتە ئەم هێزە گەورانە، بە دڵنیاییەوە دەستی دەگاتە زانیارییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش.
لە كوردستان هیچ سیستمێكی رووبەڕووبوونەوەی هاكینگ نییەرووداو: سیستەمی پاراستنی تەكنۆلۆژی لە كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنی؟
عەبدولڕەحمان میرانی: لەم 23 ساڵەی پێشوودا حكومەتی كوردستان بە دوو قۆناغدا تێپەڕیوە: قۆناغی (1992-2003) و قۆناغی (2003- 2015)، بەهۆی هەمەجۆریی بەرگری، رووبەڕووبوونەوە، خۆپاراستن و چەندەها گرفتی دیكە، بۆی نەكراوە وەك حكومەتێكی پێشكەوتوو سیستەمێكی IT تۆكمە دروستبكات لە نێو دەزگاكانیدا، هەروەها نەبوونی سیستەمێكی بانكی(Banking Information System) كە بە تۆڕێك هەموو بانكەكانی كوردستان بەیەكەوە ببەستێتەوە و خزمەت بە هاووڵاتیان بكات كە ئەگەر هەژمارێكی بانكییان هەبێت و بتوانن لەماڵەوە سەیری هەژمارەكانیان بكەن. لەبەر ئەم هۆكارانە و هەندێك هۆكاری دیكەش حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر لاوازە لە (Information System Security)، هەرچەندە لە روانگەی منەوە ماڵپەڕەكان و سێرڤەرەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر بە ئاسانی هێرشیان دەكرێتە سەر و ئەگەری پەكخستنی لەلایەن نەیارانی هەرێمی كوردستانەوە هەیە، بەتایبەتی لەم ماوەیەدا كە زۆر هەستیارە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ