مایكڵ گەنتەر: ئەگەر كورد هەموو نەوتەكەی بداتە بەغدا كوردستان بەرەو رەوشێكی خراپ هەڵدەدێرێت

 

زانیارییە فراوانەكانی و چاودێریی وردی بۆ پرسی كورد وایكردووە هەمیشە سەرنج و تێبنییەكانی سەبارەت كێشەی كورد و ئایندەی كورد جێگەی بایەخ بن. 

 

مایكڵ گەنتەر رۆژی 21ـی تەممووزی 2020 میوانی (رووداوی ئەمڕۆ) بوو و بە وردی باسی بارودۆخی باشووری كوردستان و پەیوەندی لەگەڵ بەغدا كرد. 

 

 

دەقی هەڤپەیڤینی رووداو لەگەڵ مایکڵ گەنتەر:

 

 

مایکڵ گەنتەر: لە راستیدا من پێموانییە ئێستا کورد لە هەموو کاتێک پەرتەوازەتربن. من گوتم کورد پەرتەوازەن، ئەوەش هۆکارێکی گرنگە لە پشت هەبوونی کێشەکان. کورد پەرتەوازەن، بەڵام پێموانییە لە هەموو کاتێک پەرتەوازەتربن. بەڵێ. 

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: بێگومان ئەبراهام لینکۆڵن کە لەکاتی شەڕی ناوخۆی ئەمریکا سەرۆکی وڵات بوو، گوتی ماڵێکی پەرتەوازە ناتوانێ بمێنێتەوە. کورد یان دەبێ پێکەوە کار بکەن یان لێک دادەبڕێن.

 

 

مایکڵ گەنتەر: ئەگەر بە دروستی لە پرسیارەکەت گەیشتبم، مەبەستت ئەوەیە ئایا دابەشبوونی کورد زیان بە کورد دەگەیێنێ؟ بەڵێ لە راستیدا زیان بە کورد دەگەیێنێت. دووژمنانتان، مەبەستم وڵاتانی دەوروبەرتانە وەک تورکیا و ئێران، تەنانەت بەغداش، هەمیشە دابەشبوونی کوردیان وەک ستراتیژێک لە دژی کورد بەکارهێناوە. کاریان لەسەر ئەو دابەشبوونە کردووە. ئەو دابەشبوونە هەل دەخاتە بەردەم دووژمنانتان بۆ ئەوەی زیانتان پێبگەیێنن و رێگربن لەوەی بگەنە ئامانجە رەواکانتان. 

 

 

مایکڵ گەنتەر: هەموو ئەمانە لەوەدا رۆڵیان هەیە. بەڵام دابەشبوونی کورد دابەشبوونێکی جوگرافی و مێژووییە. هەرگیز کوردستانێکی یەکگرتوو نەبووە. لەجیاتی ئەوە میرنشینی کوردی هەبوون. نیمچە دەوڵەتۆکەی کوردی هەبوون، بەڵام دابەشبوون رێگربووە لەوەی کوردستانی یەکگرتوو درووستبێت. بێگومان چەمکی دەوڵەتی نەتەوە چەمکێکی نوێیە تەنانەت بۆ ئەوروپاییەکانیش. لە شۆڕشی فەڕەنسی ساڵی 1789 ئەو چەمکە سەریهەڵدا. دابەشبوونی کورد دابەشبوونی جوگرافی و دابەشبوونی خێڵ و دابەشبوونی ئایینی و دابەشبوونی ئایدۆلۆژییە. بەڵێ بێگومان کۆڵۆنیاڵیزم رۆڵی هەبووە لەو دابەشبوونەدا. ناکۆکی ئینگلیز و فەرەنسییەکان رۆڵی هەبووە لە مێژوودا. بۆیە چەندین هۆکاری جیاواز هەن لە پشت ئەو دابەشبوونەوە. لە سەت ساڵی رابردووشدا کورد بەسەر چوار وڵاتدا دابەشکران. تورکیا، ئێران، عێراق و سووریا.

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: وەک گوتم، ئەگەر رێژەیەکی دیاریکراوی یەکگرتووییتان نەبێت، ئەوە دووژمنانتان ئەو دابەشبوونە دەقۆزنەوە و تاکتیکەکانیان لەدژی ئێوە بەکاردەهێنن. وەک چۆن لە دوای گشتپرسییەکەی ساڵی 2017، پەرتەوازەیی کورد رێگەی بە حەشدی شەعبی دا بە ئاسانی دەست بەسەر کەرکووکدا بگرێت. کە شەرمەزاری و تراژیدییەکی گەورەیە بۆ کورد. خۆشبەختانە دوای ئەوە توانیتان خۆتان ریکبخەنەوە، چونکە با پێتبڵێم بۆ ماوەی چەند هەفتەیەک لە مانگی ئۆکتۆبەری 2017، لەوە دەترسام هەرێمی کوردستان بەتەواوی کۆتایی پێبێت. بەڵام دووبارە خۆتان رێکخستەوە و گەڕانەوە ئەو خاڵەی کە پێشتر پێی گەیشتبوون. واتە هەرێمی کوردستانێکی بەهێز کە لەگەڵ بەغدا هاوئاهەنگی دەکات، لەهەمانکاتدا بەرامبەر بەغداش دەوەستێت بۆ داواکردنی مافەکانی. ئەوەش پێویستی بە سەرکردەی دەوڵەتمەدارە کە پێموایە هەتانن. 

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: کە دەڵێی کورد مەبەستت تەنیا کوردی هەرێمی کوردستان و عێراقە یان مەبەستت کوردی وڵاتانی دیکەشە وەکو تورکیا و ئێران؟

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: هەرێمی کوردستان، وەک دەزانی، لەم چەند ساڵەی دواییدا پێشکەوتنی باشی بەدەستهێنا، لە دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن. وەک دەزانین هەرێمی کوردستان وەک دەوڵەتێکی دیفاکتۆیە لەنێو یەکێتییەکی فیدراڵیدا لەگەڵ عێراق. هەرێمی کوردستان هەنگاوی گەورەی هەڵێناون بەرەو بوونە دەوڵەت یان نیمچە دەوڵەت. کاری ئێوە ئەوەیە درێژە بەو یەکگرتووییە بدەن. سەبارەت یەکگرتوویی هەموو کورد، وەک دەزانین ئەوە پێویستی بە هەڵوەشانەوەی دەوڵەتەکانی ناوچەکەیە، واتە هەڵوەشانەوەی تورکیا و ئێران. ئەوەش روونادات. کەواتە یەکگرتنی هەموو نەتەوەی کورد، ئەمڕۆ چەمکێکی کارا نییە. بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە نەکرێ جۆرێک لە هاوئاهەنگی لەنێوان کوردی هەموو دەوڵەتان هەبێت، بەڵام بابەتی سەرەکی ئێمە چەمکی یەکگرتوویی نەتەوەییە لای کوردی عێراق.

 

 

مایکڵ گەنتەر: کێشەی گەورە ئەوەیە ئەو دەوڵەتانەی کوردیان تێدا دەژی، تورکیا، عێراق، ئێران و سووریا، نایانەوێ دابەشبوونی دەوڵەتانی خۆیان ببینن و رێگە بە کورد بدەن سەربەخۆ بێت. کاتێک لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست سەربەخۆییان بەدەستهێنا، کورد خاوەنی چەمکی نەتەوەیی نەبوون وەک هەستێکی بەهێز کە ببێتە هۆی بەدەستهێنانی دەوڵەت. لەجیاتی ئەوە چوار دەوڵەت دروستکران، تورکیا، ئێران، عێراق و سووریا. ئەوە واقیعەکەیە. بەهۆی هەلومەرجی مێژوویی، ئێستا باکووری عێراق دەوڵەتێکی نیمچە سەربەخۆیە. ئەوەش دەستکەوتێکی گەورەیە بۆ کورد. ئەگەر عێراق هەڵبوەشێتەوە، کوردستانی عێراق دەبێتە دەوڵەتێکی سەربەخۆ، بەڵام پێویستە ئێوە بەجۆرێک ببینرێن کە هاوئاهەنگی لەگەڵ عێراق دەکەن. هاوئاهەنگی لەگەڵ عێراق بەو مانایەیە ئێوە لەگەڵ بەغدا هاوئاهەنگی دەکەن. خۆتان بە هاونیشتمانی دڵسۆزی عێراق بزانن، بەڵام لە هەمانکاتدا بەرگری لە مافەکانتان بکەن بەپێی دەستووری 2015، ببوورە دەستووری 2005. ئەوە مەبەستی قسەکانم بوو.

 

 

مایکڵ گەنتەر: ئەو قسە کۆنەت لەبیرە کە دەڵێ کورد دۆستی نییە جگە لە چیاکان؟ هیچ دەوڵەتێک لەسەر زەوی نایەوێ کورد سەربەخۆیی بەدەستبێنێ جگە لە ئیسرائیل، کە پشتگیری گشتپرسییەکەی 2017ی کرد، بەڵام ئیسرائیل دەوڵەتێکی خوازراو نییە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. پێویستە بزانن کە کەس نایەوێ پشتگیری سەربەخۆیی کورد بکات، چونکە ئەوە دەبێتە پێشینەیەکی خراپ بۆ هەڵوەشانەوەی دەوڵەتانی دیکە. لەلایەکی دیکەوە، ئەمریکا رەنگە باشترین هاوڕێی کورد بێت، بەڵام هاوڕێیەکی تەواو نییە. ئەمریکا سەربەخۆیی کوردی ناوێت، ئەمریکا هەرێمێکی فیدراڵی کوردی لەنێو عێراقی یەکگرتوو دەوێت. ئەوەش بە مانای دابینکردنی مافەکانی کورد وەک هەرێمێکی نیمچە سەربەخۆ. پێویستە ئێوە تێبگەن کە ئەمریکا پشتگیری سەربەخۆییتان ناکات، بەڵکو پشتگیریتان دەکات بۆ بەدەستهێنانی ئەو مافانەی لە دەستووری 2005 دا چەسپاون.

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: وەک گوتم دروستبوونی دەوڵەتیکی کوردی کە کوردی هەر چوار دەوڵەتەکە لەخۆ بگرێت مەحاڵە بەپێی هەلومەرجی ئەمڕۆ. سەربەخۆیی گوندێکی کوردی دەوڵەتێکی بچووک دەبێت. ئێستا باشترین دۆخ کە کوردی تێدایە کوردی هەرێمی کوردستانە، چونکە هێندە گەورەیە کە ببێتە دەوڵەتێکی نیمچە سەربەخۆی فیدراڵی لەنێو عێراق دا. ئەگەر عێراقیش وەک دەوڵەت شکستبێنێ و بڕووخێت، ئێوە لە پێگەیەکی نایابدان بۆ ئەوەی سەربەخۆیی بەدەستبێنن، بەڵام نابێ بە پەرۆشەوە چاوەڕێی رووخانی عێراق بن.

 

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: هەرێمی کوردستان لە رەوشێکی زۆر باشتردایە. هەرێمی کوردستان قەوارەیەکی یاساییە. رۆژئاڤا لەژێر رەحمی چۆنیەتی بەردەوامی رەوشی سووریایە. کە وەک دەزانین رەوشەکە باش دەرناکەوێت، بۆیە بەدڵنیاییەوە پێموایە هەرێمی کوردستان لە بارودۆخێکی زۆر باشتردایە بە بەراورد لەگەڵ رۆژئاڤا.

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: ئاشکرایە وەک دەرکەوت، گشتپرسییەکە هەڵەیەکی گەورەبوو کە لەوکاتەدا کرا. چونکە هێندەی نەمابوو ببێتە هۆی رووخانی هەرێمی کوردستان. لەڕووی یاساییەوە، هیچ هۆکارێکی یاسایی نەبوو بۆ ئەنجامنەدانی گشتپرسییەکە. مافی یاساییتان هەبوو ئەنجامیبدەن، بەڵام لەڕووی سیاسییەوە وادیاربوو بڕیارێکی دروست نەبوو. سەرەڕای ئەوەی توانیتان دواتر رەوشی خۆتان سەقامگیر بکەنەوە. گشتپرسییەکە نیشانیدا کە زۆرینەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان سەربەخۆییان دەوێت. هەموو جیهان و عێراقیش ئەوە دەزانن. بۆیە با چیدی مشتومڕ لەسەر سەربەخۆیی نەکەین. هەموو کەسێک دەزانێت ئارەزووی درێژخایەنتان چییە. ئێستا کاری ئێوە ئەوەیە درێژە بە دۆخی نیمچە سەربەخۆیی بدەن لەنێو عێراق. 

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: ئێوە لەسەردەمی نوێدا و لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانییەوە لە باشترین رەوشدان. دەستووری عێراقی 2005تان هەیە کە گەرەنتی هەبوونتان دەکات. راستە دەستوور ئاوەڵایە و دەکرێ بە چەندین شێوە لێکبدرێتەوە. کاری ئێوە ئەوەیە روون بن، راستگۆ بن، کۆتایی بە گەندەڵی بێنن، بەشێوەی یاسایی و زیرەکانە دەستووری عێراق بەکاربێنن بۆ ئەوەی پێگەی خۆتان بەدەستبێنن وەک یەکەیەکی نیمچە سەربەخۆ لەنێو عێراق. ئەگەر ئەمانە بکەن پێموایە عێراق قبوڵتان دەکات، بەڵام ئەگەر گەمژە و لاواز و پەرتەوازە بن، ئەوە بەڵێ عێراق بچووکترتان دەکاتەوە بەرەو نەمانتان دەبات. ئێستا لە پێگەیەکی نایابدان. پێویستە بەردەوام بن لەسەر بەکارهێنانی دەستووری 2005ی عێراق بۆ مانەوەتان و داواکردنی مافە دەستوورییە رەواکانتان. 

رووداو: بەپێی توێژینەوەکانی بەڕێزت وەک پرۆفیسۆرێکی شارەزا لە دۆزی کورد، ئێستا هیچ مەترسییەک لەسەر هەڵوەشانەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان هەیە، ئەگەر هەیە مەترسییەکە چییە؟

 

 

مایکڵ گەنتەر: پێشتر هەوڵمدا بڵێم هەڕەشەی سەرەکی سەر ئێوە ئەوەیە زۆر لاوازبن، زۆر پەرتەوازە بن و هێندە زیرەک نەبن کە مافە دەستوورییەکانتان بەدەستنەهێنن لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ بەغدا. ئێستا کێشەی سەرەکی، نەوت و بودجەیە. پێویستە بزانن کە بەغداش کێشەی بودجەی هەیە. دابەزینی نرخی نەوت مانای ئەوەیە کە لەوانەیە نەتوانن ئەو رێژەیە لە پارەی نەوتەكەتان لە بەغدا دەستبکەوێت کە دەتانەوێت، بەڵام بەدڵنیاییەوە پێویستە رێژەیەکی باشتان بگاتە دەست، ئەوە پشت بە خۆتان و ئەو دانوستاندنە دەبەستێت کە لەگەڵ بەغدا دەیکەن بۆ ئەوەی بگەنە سازشێکی دادپەروەرانە و روون کە بۆ عەرەبی عێراق و هەروەها بۆ کورد لە باکوور دادپەروەرانە بێت. پێکەوە کار بکەن و هەوڵنەدەن فێڵ لە یەکدی بکەن. پێموایە رێزتان لەنێواندا هەیە و پێموایە سەرۆکوەزیرانی نوێی عێراق مستەفا کازمی، کەسێکی دادپەروەرە. کەسێکە کە دەتوانن کاری لەگەڵ بکەن. پێویستە ئێوەش نیشانیبدەن کە دەتانەوێ کاری لەگەڵ بکەن بۆ دابەشکردنێکی دادپەروەرانەی بودجە. 

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: نەخێر. ماددەکانی 110 و 111و 112ی دەستووری عێراق، بەتایبەتی بڕگەی دووەمی ماددەی 112، دەکرێ بەوجۆرە لێکبدرێتەوە کە جۆرێک لە خاوەندارێتی کێڵگە نەوتییە نوێیەکان دەداتە هەرێمی کوردستان، واتە ئەو کێڵگە نەوتیانەی لە دوای 2005ەوە لەژێر کۆنتڕۆڵی هەرێمی کوردستاندان، مەبەست کێڵگە نەوتییەکانی نێو هەرێمی کوردستانن. کەواتە بنەمای دەستووریتان هەیە بۆ ئەوەی داوای رێژەیەکی دیاریکراو لە بەرهەمی نەوت بکەن و پێویستیشە داوای بکەن. مافی دەستووریتانە داوای ئەو نەوتە بکەن کە خۆتان بەرهەمی دێنن. لەلایەکی دیکەشەوە لە سنوور دەرمەچوون، وادەرمەکەون کە دەتانەوێ بەسەر بەغدادا باز بدەن و بە زیانی بەغدا لەگەڵ وڵاتانی دیکە مامەڵە بکەن. چونکە بۆ نموونە؛ پێش گشتپرسی، هەرێمی کوردستان سەرقاڵی راکێشانی بۆڕی نەوت بوو لە کەرکووکەوە راستەوخۆ بۆ تورکیا. بەڕای من ئەوە بەغدای توڕەکرد، چونکە ئێوە زۆر دوور رۆیشتن. پێویستە وانیشانبدەن کە هەموو شتێک لەگەڵ بەغدا بەش دەکەن، بەڵام بەو مانایەی کە بەشێک لە نەوتەکە بۆخۆتان دەگێڕنەوە و هەمووی رادەستی بەغدا نەکەن. هەموو شتێک مەدەنە بەغدا. 

 

 

 

مایکڵ گەنتەر: دیسان ئامۆژگاریتان دەکەم هەمووی رادەستی بەغدا مەکەن، ئەوە هەنگاوێکی هەڵە دەبێ بۆ هەڵدێرانی هەرێمی کوردستان بەرەو رەوشێکی خراپ. تۆ دەڵێی نەوت گرنگە بۆ ئێوە، من هاوڕام. پێویستە بەپێی دەستوور داوای ئەوە بکەن کە مافی رەوای خۆتانە. بەپێی ماددەی 112ی دەستووری عێراق، بڕگەی دووەم، دەتوانن بڵێن مافی خۆتانە دەست بەو نەوتەوە بگرن کە لەو کێڵگە نەوتیانەوە بەرهەمدەهێنرێت کە لە دوای 2005 هەڵكەندراون. دەزانی ئەگەر ئێستا هەرێمی کوردستان سەربەخۆیی رابگەیێنێت دەبێتە یەکێک لە دە دەوڵەتە بەرهەمهێنەرە گەورەکانی نەوت لە جیهاندا. ئێوە لە پێگەیەکی باشدا دەبن ئەگەر بەرامبەر بەغدا خاکی بن، بەڵام لە دانوستاندن دا سەرسەخت بن.