د. رێواز فایەق: سێ‌ خاڵ بەربەستی بەردەم نووسینەوەی دەستووری كوردستانن

 

 

 

رێواز فایەق: بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان هەر كاتێك پرۆژە یاسایەك لە حكومەتەوە بگاتە پەرلەمان. لە یەكەم دانیشتنی دوای گەیشتنی پرۆژەكە دەبێ‌ بخرێتە بەرنامەی كارەوە. خوێندنەوەی یەكەم تەنیا خستنەڕووی ئەو بڕیارەیە كە لە ئەنجوومەنی وەزیران پێی پەسەندكراوە. ئێمە دواتر پرۆژە یاساكە ئاراستەی لێژنە تایبەتمەندەكان دەكەین. 

 

رووداو: زۆرجار دەگوترێ‌ كە پرۆژە یاساكان دەچنە لێژنەكان هەندێك لە لێژنەكان پشتگوێی دەخەن، ئایا ئەمە بۆ ئەو پرۆژە یاسایە روونادات؟ 

 

رێواز فایەق: ئێمە لەو خولەی پەرلەمانی كوردستاندا ئەو كێشەیەمان هەیە. لەبەر ئەوە خەڵكێكی زۆر دەڵێن پەرلەمانی كوردستان لە وەرزی یاسادانان سەركەوتوو نەبووە. لە كۆبوونەوەی پێشووی پەرلەمانی كوردستاندا باسی ئەو بابەتەمان كرد، لێژنە هەیە 85 رۆژ پرۆژە یاسای لەلا بووە و راپۆرتی ئامادە نەكردووە. ئەمەش رەنگە پەیوەندی بەوەوە هەبێ‌ كە لێژنەكان هێشتا كەمئەزموونن. ئێمە پێشتر لێژنەكانمان كەم بوون، 15 لێژنە بوون، پاشان دابەشمان كردنەوە و كردمانن بە 19 لیژنە. لەو باوەڕەدام لە وەرزی یاسادانانی نوێ‌ قەرەبووی هەموو ئەمانە بكەینەوە، بەڵام ئەم پرۆژە یاسایە پێویستی بە روونكردنەوەی زیاترە هەم بۆ ئەندامانی پەرلەمان، هەم بۆ لێژنەكانی پەرلەمان. هەروەها پەیوەستە بە وەزارەتی پێشمەرگە، ناوخۆ و كاروباری كۆمەڵایەتی و دارایی و كاروباری شەهیدان. پێموایە لێژنەكانی پەرلەمان حەقی ئەوەیان هەیە بۆ روونكردنەوەی هەر بەشێكی ئەم پرۆژە یاسایە كە پەیوەندی بە لیژنەكانەوە هەیە، وەزیری پەیوەندیدار بانگ بكەن بۆ روونكردنەوەی زیاتر.

 

 

رێواز فایەق: ئەو خواستە هەیە كە بە كاتێكی زۆر قیاسی ئامادە بكرێ‌، بەڵام ئێمە مامەڵە لەگەڵ واقیع دەكەین. ئەم پرۆژە یاسایە زۆر قەرەباڵغە. دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی چەندین یاسا و چەندین مادەی نێو یاساكان. پەیوەندی بە پێشمەرگە، هێزەكانی ناوخۆ، كەسوكاری شەهیدان، كەمئەندامان و زیندانیانی سیاسی و پلە باڵاكان و كۆی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستانەوە هەیە. بەڵام دەزانم لێژنەكانی پەرلەمان لێبڕاوانە ئیش دەكەن بۆ ئەوەی لە كاتی خۆیدا راپۆرتەكانیان ئامادە بكەن. 

 

 

رێواز فایەق: فراكسیۆنەكان بە تایبەتی یەكێتی و گۆڕان و پارتی هەندێك لە روانگەی خۆیان داوەتە لێژنەی باڵای ئامادەكردنی پرۆژە یاساكە. بۆ نموونە داوایان كردووە وەكو چۆن چاكسازی لە خەرجی دەكرێ‌، چاكسازی لە داهاتیش بكرێ‌. چونكە ئەویش زۆر گرنگە و دەبێ‌ هاوتەریب بن. جا داواكارییەكەیان وەرگیراوە یان نا، ئەوە دەبێ‌ فراكسیۆنەكان وەڵام بدەنەوە، بەڵام بەشداریی راستەوخۆمان لە داڕشتنی پرۆژە یاساكەدا نەبووە. 

 

 

رێواز فایەق: لە 30% كەمترە. ئەوەی كە ئێمە خواستمانە و حكومەتیش لە كارنامەكەیدا باسی كردووە. بابەتی چاكسازی لە داهاتەكان زۆر زۆر گرنگترە لە چاكسازی لە خەرجییەكان. بەڵام گرنگە ئیرادەیەكی سیاسی هەیە و لەنێو پرۆژە یاسای چاكسازی بەرجەستە بووە. هەرچەندە ئەو ئیرادەیە درێژكراوەی كابینەی رابردووە. بەڵام ئێمە پێمانوایە دەبێ‌ چاكسازی لە شەفافكردنی داهاتی نەوت بكرێ‌، ئەویش بە دروستكردنی سندوقی كوردستان بۆ داهاتە نەوتییەكان. دەبێ‌ چاكسازی لە گومرگ، باج، داهاتە ناوخۆییەكان بكرێ‌.

 

 

رێواز فایەق: ئێمە لە كۆبوونەوەمان لەگەڵ ئەنجوومەنی وەزیران باسمان لەوە كردووە كە دەبێ‌ هاوتەریب لەگەڵ چاكسازی لە خەرجییەكان چاكسازی لە داهاتەكان بكرێ‌. هەرسێ‌ فراكسیۆنە گەورەكەی پەرلەمانیش داوای ئەمەیان كردووە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەو پرۆژە یاسایە حازر بوو، رەنگە ئاسانتر بووبێ‌ بۆیان. مەسەلەی چاكسازی لە خەرجی لە رووی پراكتیكەوە ئاسانترە لە چاكسازی لە داهات. لەبەر ئەوەی خاوەن بەرژەوەندییەكان كە رووبەڕووی چاكسازی لە داهات دەبنەوە، خاوەن نفوزن. 

 

 

رێواز فایەق: جیاوازییەكەیان زۆر نییە و 80%ی وەكو یەكە.

 

رێواز فایەق: دەرماڵەی تێدایە، بەڵام بە هەمان ناوەڕۆك نا. ئەوەش پێویستی بە وردەكارییە، پێویستە وەزیری دارایی بێتە پەرلەمان و روونی بكاتەوە. مەبەست لەو ماددەیە چییە. ئەو بابەتە گفتوگۆ زۆر هەڵدەگرێ‌، چونكە پەیوەندی بە خەڵكەوە هەیە. پەرلەمانتاریش مافی خۆیەتی بەرچاوی روون بێ‌ كە دەنگ بە چی دەدات.

 

 

رێواز فایەق: بە دیاریكراوی باس لەوە نەكراوە كام یاسا هەڵدەوەشێتەوە، بەڵام بەشێوەی زمنی و ناڕاستەوخۆ بەڵێ‌ یاسای ژمارە 12ی ساڵی 1999. یاسای ژمارە 13ی ساڵی 1999، ژمارە 36ی ساڵی 2004، یاسای زیندانیانی سیاسی. ماف و ئیمتیازی كەمئەندامان و زۆر توێژ هەیە یاساكەیان بە ناڕاستەوخۆ هەموار دەكرێتەوە. 

 

 

رێواز فایەق: راستە، بەڵام هەست دەكەم ئەو بابەتە لە نێو فراكسیۆنەكان دەنگی لێوەهاتووە. خۆی رەنگە لە روانگەی پرەنسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان باسی ئەو بابەتە كرابێ‌. ئەمە پەیوەندی بە رێكخستنی دەسەڵاتی دادوەری نییە، ئەمە پەیوەندی بە یاسای خانەنشینی یەكگرتووی عێراقەوە هەیە. لەوێش ئیمتیازاتەكانی دەسەڵاتی دادوەری لەوانی دیكە جیاوازە. ئەم بابەتە دەبێ‌ لە رووی یاسا و بنەمای دەستوورییەوە قسەی لەسەر بكرێ‌. مەسەلەیەكی تاڕاددەیەكی زۆر هەستیارە. 

 

 

رێواز فایەق: ئیشی سەرۆكی پەرلەمان ئیدارەدانی جیاوازییەكانی پەرلەمانە. هیچ لەوە ئەستەمتر نییە من بەناوی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانەوە بڵێم دەستكاری ئەوە دەكەین یان نا. ئەو بابەتە دەچێتە نێو لێژنە تایبەتمەندەكان، ئەوان دواجار بڕیار دەدەن. 

 

 

رێواز فایەق: لە پرۆژەكەدا ئەمە نەهاتووە. بەڵێ‌ بە هاوئاهەنگی لەگەڵ حكومەت دەكرێ‌، پەرلەمانی كوردستان ئەو دەسەڵاتەی هەیە، بەڵام دەبێ‌ راوێژ بە حكومەت بكات.

 

 

رێواز فایەق: ئەوەی لێرەدا هاتووە هەموار دەكرێتەوە، لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە هەتا خولی پێنجەم كە ئێمەین. واتە یاساكە ئەسەری رەجعی هەیە. 

 

 

رێواز فایەق: بڕوا ناكەم ببێتە جێگەی مشتومڕ.

 

 

رێواز فایەق: عادەتەن چاكسازی كە دەكرێ بەربەستی هەر بۆ دروستدەكرێ. ئامانج لەم پڕۆژەیە كەمكردنەوەی خەرجییە. كەمكردنەوەی خەرجیش واتە دانانی كاریگەری لەسەر گیرفانی هەندێك كەس، ئینجا ئەو كەسانە ئەوانە بن كە بە ناشایستەیی لەو شوێنە بن یان كەسێك بن كە زۆریان وەرگرتووە، هەڵبەت باسەكە لەسەر پلە باڵاكانە و باسی خەڵكی دیكە نییە. واتە كەسانێك كە زۆریان وەرگرتووە و بڕەكەی كەم دەبێتەوە. بوون بە ئەندامی پەرلەمان و خۆیان لەسەر ئەو بنەمایە رێكخستووە.. ئەو پڕۆژە یاسایەی ئێستا هاتووەتە بەردەستی ئێمە و ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان ئەسەری رەجعی دەبێ.

 

 

رێواز فایەق: بەڵێ، ئەوەی لەم پڕۆژە یاسایەدا هەیە ئەوەیە كە دەبێ مەرجەكانی خانەنشینبوونی فەرمانبەرێكی ئاسایی تێدا بێ. مادەكە زۆر روونە و دەڵێ ئەوانەی لە بڕگەی یەكەمی مادەی دوو ناویان هاتووە، كە پلەباڵاكانن، دەبێ مەرجەكانی خانەنشینیی فەرمانبەرێكی ئاساییان تێدا بێ، ئینجا خانەنشین دەبن. 

 

 

رێواز فایەق: ئێمە هێشتا نەچووینەتە ناو موناقەشەی ئەو بابەتانەوە، بە بۆچوونی خۆیشم بابەتی زۆر گرنگتر لە خانەنشینیی پلەباڵاكان لەو پڕۆژەیاسایەدا هەیە، كە دەبێ بە وردی مامەڵەی لەگەڵ بكەین. من گوێم لێنەبووە ئەندامانی پەرلەمان بێن بە تایبەتی سەبارەت بەو بابەتە قسە بكەن، بەڵام بەڕێز سكرتێری پەرلەمان ئامارێكی كردبوو سەبارەت بە تێكڕای تەمەن، كە تێكڕای تەمەنی 111 پەرلەمانتارەكەی كوردستان 39 ساڵە. 

 

 

رێواز فایەق: ئێمە ئەوەمان تاقینەكردووەتەوە. ئێستا دوو نووسراومان بۆ ئەنجوومەنی وەزیران كردووە، (لەو دوو نووسراوەوە) بۆمان دەردەكەوێ ئاخۆ دێن یان نایەن. یەكێكیان بۆ وەزیری داراییە و ئەمڕۆ واژۆمان كردووە و ناردوومانە و ئەوەی دیكەشیان بۆ خستنەڕوو و گفتوگۆی بابەتێكی گشتییە كە دەروازە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستانە. بۆ ئەم بابەتە چەند وەزیرێكی بەڕێزمان بانگ كردووە، جا ئەگەر ئەوان هاتن ئەوە دەردەكەوێ كە ئەم دۆخەی ئێستا جیاوازە لە دۆخەكەی پێشوو.

 

 

رێواز فایەق: راوێژكاری بیانی نین، بەڵكو خەڵكی هەرێمی كوردستانن. پێشتر گەورەترین گلەیی كە لە سەرۆكایەتی یان سەرۆكی پەرلەمان دەكرا ئەوە بوو دەیانگوت هەر سەرۆك پەرلەمانێك دێ هەشت نۆ راوێژكار دادەنێ و پێنج شەش ملیۆنیان دەداتێ، بۆچی بە گرێبەست نایانهێنن و كاریان لەگەڵ بكەن؟ من هەتا ئەم لەحزەیە هیچ راوێژكارێكم دانەمەزراندووە. 

 

 

رێواز فایەق: بەڵێ یەك حاڵەتمان هەیە، راوێژكارێك بۆ برا ئێزدییەكان بە گرێبەست دامەزراوە، ئەویش بێ مووچە، چونكە خۆی خانەنشینە. ئێمە بیرمان لەوە كردەوە دەستەی سەرۆكایەتی بەپێی پەیڕەوی نوێ حزووری زیاترە لە مەسەلەی تەشریعدا لە چاو ئەوەی لە پەیڕەوی كۆندا هەبوو. ئێمە بۆ ئەم مەبەستە حەوت راوێژكارمان بە 14 ملیۆن دینار دامەزراند، واتە كارمان بۆ دەكەن و پارەیان دەدەینێ، نەك ئەوەی بە تەواوەتی دامانمەزراندبن. ئەوان خۆیان مامۆستای زانكۆن، ئێمە ناتوانین جارێكی دیكە دایانبمەزرێنینەوە، زۆر ماندووشیان دەكەین و زۆر یارمەتیمان دەدەن و سوپاسیان دەكەین. پێشتر  لە پەرلەمانی كوردستان بۆ راوێژ 15 ملیۆن دینار دەدرا بە یەكێتیی پەرلەمانتارانی كوردستان، ئێمە ئەو پارەیەمان لەوان گرتووەتەوە و دەیدەین بەو راوێژكارە كاتییانە.   

 

 

رێواز فایەق: بەڵێ ئەوانیش ماون، ئێمە لە پەرلەمانی كوردستان كێشەی پسپۆڕیمان هەیە، هێشتا 41 راوێژكارمان هەیە، بەڵام ئەوانە ئێمە داماننەمەزراندوون، خەڵكی زۆر باشیان تێدایە و خەڵكیشیان تێدایە مامناوەندییە و هەر یەكەو بە جۆرێكە.

 

 

رێواز فایەق: راستە ئەو قسەیەمان زیاتر لە جارێك بۆ هاتووە، تەنانەت ئەندامانی پەرلەمانی توركیا لەسەر لیستی هەدەپە هاتن و قسەیان لەگەڵ ئێمە كرد، لیژنەكانی پەرلەمان زیاتر لە جارێك ئەم بابەتەیان لەگەڵ باس كردووم. تاوەكو ئێستا یەك یاداشت هاتووەتە بەردەستمان كە باسی سەردانیكردنی كەمپی مەخموور بكات. راستیەكەی دوای یاداشتەكە دەبووایە لیژنەیەكمان پێكبهێنابا بۆ سەردانی كەمپەكە، بەڵام ئەو كات ئێمە تازە هاتبووینە ئێرە و دۆخێكی زۆر تایبەت بوو، دەمانویست جۆرێك لە متمانە لە نێوانماندا هەبێ. بەڕاستی من خۆم بە كەمتەرخەم دەزانم لە بابەتی كەمپی مەخموور. 

 

 

رێواز فایەق: ئێمە سەردانی هەموو حیزبە سیاسییەكانمان كردووە، پاشان سەردانی جەنابی سەرۆكی هەرێممان كرد و داوامان لێكرد كۆبوونەوەیەك بە هەموو حیزبە سیاسییەكانی كوردستان بكات، بۆ ئەوەی لەسەر خاڵە ناكۆكەكان رێكبكەوین. رەنگە زۆر خەڵك بڵێن ئەوە هەمووی دەسەڵاتی پەرلەمانە و بۆچی پەرلەمان خۆی نایكات؟ بەڵام خۆ پەرلەمان رەشنووسەكە نانووسێتەوە، ئەوانەی ئەو رەشنووسە دەنووسنەوە ئەو 21 كەسەن كە رەنگە زیاد یان كەم بكرێن.  

 

 

رێواز فایەق: جارێ دەبێ ماوەیەكەیان بۆ درێژبكەینەوە، چونكە ماوەكەیان تەواو بووە، ئەو 90 رۆژەی كە بۆمان دانابوون تەواو بووە، بەڵام مرۆڤ دەبێ واقیعی بێ، دەزانم ئەگەر حیزبەكان لەسەر ئەو سێ خاڵەی كە مایەی ناكۆكییە رێكنەكەون، ئەو لیژنەیە 21 كەس بن یان 25 كەس یان زیاتر و كەمتر بن رەشنووسەكەیان بۆ نانووسرێتەوە. 

 

 

رێواز فایەق: سنووری هەرێمی كوردستان كوێیە؟ ئایا ئێمە دەكرێ دەستوورێكمان هەبێ لە هەرێمی كوردستان، بەڵام سنوورەكەی هەر ئەو چوار پارێزگایە بێ كە هەیە و ناوچە دابڕێنراوەكانی تێدا نەبێ؟ نەخێر نابێ. ئێمە نابێ بە وەسیقەیەك كە خەڵكی كوردستان دەنگی لەسەر دەدا دەستبەرداری ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم و كەركووك و خانەقین و شنگال ببین. بەڵام ئەگەر بێین و لە دەستووری خۆماندا دایبنێین، ئەوە دەڵێن دژی دەستووری ساڵی 2005 ـە. لەبەر ئەوە بیرۆكەیەك هەیە كە ئێمە دەستوورێكمان هەبێ هەمیشەیی بێ بۆ چوار پارێزگاكە كە دەتوانین دەنگیشی لەسەر بدەین، ئینجا دەستوورێكی كاتیش بێ، واتە خاوەن سروشتێكی دوولایەنە بێ، بۆ ناوچە دابڕێنراوەكان هەتا ئەو كاتەی دەگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان. ئەوەی دیكەیان سیستەمی حوكمڕانییە لە هەرێمی كوردستان، ئێمە هاوڕاین لەسەر ئەوەی كە سیستەمەكە دەبێ پەرلەمانی بێ، بەڵام ئەمە وردەكاری هەیە و دەبێ لەسەر وردەكارییەكان قسەمان هەبێ. بابەتەكەی دیكەش سەرچاوەی یاسادانانە لە هەرێمی كوردستان، ئایا هەر مادەی دووی دەستووری 2005 بهێنین یان شتێكی دیكە دابڕێژین؟ حیزبە سیاسییەكان دەبێ لەسەر ئەم سێ بابەتە رێكبكەون و هەر لایەنێك سازش لەسەر هەندێك لە خواستەكانی خۆی بكات، بۆ ئەوەی خاڵی هاوبەش هەبێ و ئەو پەڕاوە سیاسییە ئامادە بێ. هەر كات حیزبەكان رێككەوتن لیژنەكەی نووسینەوەی دەستوور دەتوانێ بە ئاسانی دەستوور بنووسێتەوە.