یەشار یاکیش: پێویستە گفتوگۆی توركیا لەگەڵ ساڵح موسلیم بە ئاگاداری میدیا بەڕێوەبچێت

  پڕۆفیسۆر یەشار یاكیش، یەكەمین وەزیری دەرەوەی توركیا پاش گەیشتنە دەسەڵاتی پارتی دادوگەشەپێدان AKP، دەڵێت كە خۆشحاڵە بەوەی 13 ساڵ لەمەوبەر و پێش ئەوەی پارتەكەی بگاتە دەسەڵات گوتوویەتی: "دەبێت پەیوەندی خۆمان لەگەڵ كوردی عێراق چاك بكەین" و ئەمڕۆش ئەنجامەكانی ئەو سیاسەتە دەبینێ.  

یەشار ئاكیش لەم هەڤپەیڤینەدا لەگەڵ (رووداو) تیشك دەخاتە سەر جموجوڵی كورد لە رۆژئاوای كوردستان بۆ دامەزراندنی ئیدارەیەكی سەربەخۆ، هاوكات باس لە داهاتووی كورد لەناوچەكە و پەیوەندییەكانی كورد و تورك دەكات. 

یەشار یاكیش: بە تێپەڕبوونی كات دەردەكەوێت ئەوەی خەریكە دایبمەزرێنن دەبێتە هەڕەشە لەسەر وڵاتانی دراوسێ یان نا، ئەوە پەیوەستە بەچۆنیەتی بەڕێوەبردنی پڕۆسەكە. چ كوردی سووریا بێ، چ وڵاتانی دراوسێ دەتوانن ئەمە بخەنە خزمەت پڕۆسەی ئاشتی. ئەگەر لەمە سەركەوتووبن، كوردی سووریا و وڵاتانی دراوسێش لەمە سوودمەند دەبن.

یەشار یاكیش: پێویستە گفتوگۆی توركیا لەگەڵ بەڕێز ساڵح موسلیم بە گوێرەی پێوەرە دیپلۆماسییەكان بەڕێوەبچێت. 

ئەو بابەتە هەستیارانە پێویستە هەر لەسەرەتاوە بە ئاگاداری میدیا بەڕێوەبچێت، چونكە زەحمەتی لەبەردەم جوڵانەوەی ئازادی لایەنەكان دروست دەكات و بەمەش قۆناغەكە بەرەو لەباربردن دەبات. بەهەرحاڵ لەكاتی گونجاودا هەموو مەسەلەكان بۆ رای گشتی ئاشكرا دەكرێن. 

یەشار یاكیش: ئێستا لە باكووری عێراق هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی هەیە. بەڵام بە گوێرەی یاسای نێودەوڵەتی ئەو هەرێمە خاكی دەوڵەتی عێراقە. دەربارەی سووریاش تا ئێستا هەرێمێك نییە ستاتۆی هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی بەدەستهێنابێ. بەهۆی ئاڵۆزییە ناوخۆییەكانی سووریا، لە باكووری سووریا پەیوەست بە كێشە هەرێمییەكەی خۆیان، كورد هەوڵ دەدات بەڕێوەبەرایەتیەك دروست بكات. تا ئێستا ئەو هەرێمە دانەمەزراوە و لەلایەن حكومەتی سووریا و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دانی پێدانەنراوە. ساڵح موسلیم لە لێدوانەكانیدا ئەو هەستیارییە لەبەرچاو دەگرێت. 

دەزانین توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردی لەعێراق پەیوەندی زۆر دۆستانەی پێشخستووە. بەم بۆنەیەشەوە دەخوازم بیرەوەرییەكتان بۆ باس بكەم كە شایانی ئەوەیە لەلاپەڕەكانی مێژوو بنووسرێتەوە:

لەساڵی 2000 كە تازە AKP لە قۆناغی دامەزراندندا بوو، ئەوكاتە بەرپرسانی حكومەتی هاوپەیمانی لە توركیا دەیانگوت: "كورد لە باكووری عێراق دەیانەوێ هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی دابمەزرێنن. با بیكەن ئەو كاتە دەیبینین"، بەم شێوەیە قسەیان دەكرد. 

رۆژنامەیەك كە لێدوانێكی لەم شێوەیەی تێدا بڵاوكرابووەوە، لەگەڵ خۆم برد و چوومە ژوورەكەی بەڕێز عەبدوڵڵا گول كە ئێستا سەرۆك كۆماری توركیایە و پێمگوت: "لە عێراق هەرچی دەبێت خەڵكی عێراق لەبارەیەوە بڕیار دەدات. توانای توركیا بۆ كاریگەری دروستكردن لەسەر پێشهاتەكانی باكووری عێراق سنووردارە. ئەگەر خەڵكی عێراق بڕیاری دامەزراندنی هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی لە باكووری عێراق بدەن، یان ئەگەر لە قۆناغەكانی داهاتوو دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی دابمەزرێ، ئەوە تا هەتایە دراوسێیەتی توركیا لەگەڵ كورد بەیاسایی دەكرێت. بۆیە پێویستە پەیوەندیمان لەگەڵ ئەوان باش بێ. ئێمە هێشتا نەهاتووینەتە سەر دەسەڵات. بەڵام لەدوای هەڵبژاردن بەشی ئەوەی بگەینە دەسەڵات پەرلەمانتارمان دەبێ، پێویستە هەر لە ئێستاوە هەڵوێستی خۆمان بۆ رای گشتی ئاشكرا بكەین. ئێمە وەكو AKP ناتوانین خۆمان لەو راستیە بدزینەوە". بەڕێز گول گوتی كە ئەو هەڵوێستەم بەڕاست دەزانێ. 

بەڵام لەو كاتەدا رووداوەكان بەخێرایی دەگۆڕان، لەبەر ئەوە گوتمان توركیا لە وەرچەرخانێكی زۆر زەحمەتدا دەسووڕێتەوە.

دوای ئەوەی هەڵبژاردن ئەنجامدرا، AKP گەیشتە دەسەڵات. بەڕێز گول بووە سەرۆك وەزیر، منیش بوومە وەزیری دەرەوە. جارێكیان كە لەگەڵ بەڕێز گول دەربارەی باكووری عێراق قسەمان دەكرد ئەو گوتی: "یەشار بەر لەدوو ساڵ، ئەوكاتەی حیزب لە قۆناغی دامەزراندندا بوو، هەڵوێستی خۆت لەوبارەوە دەربڕی. ئێستا تۆ وەزیری دەرەوەی. دەتوانی لەو پێچەیە بسووڕێیتەوە؟". منیش گوتم: "ئێستا وا خەریكە ئەمریكا عێراق داگیر دەكات. رووداوەكان ئەوەندە خێران ناتوانین ئەمڕۆ بەباشی لەو وەرچەرخانە بسووڕێینەوە، بەڵام هێشتا هەمان هەڵوێستم هەیە. لە داهاتوودا لە باكووری عێراق هەرچیەك رووبدات، دەبێت پەیوەندی توركیا لەگەڵ خەڵكی ئەو هەرێمە باش بێ".

ئێستا دوای تێپەڕبوونی 13 ساڵ بەسەر یەكەم گفتوگۆم لەگەڵ بەڕێز گول دەربارەی ئەو مەسەلەیە، خۆشحاڵم بەوەی كە لەو رۆژە چۆنم بیركردووەتەوە لەو ئاستەی كە ئەمڕۆ ئەو مەسەلەیە پێیگەیشتووە. 

ئێستا توركیا لەگەڵ باكووری عێراق و ئیدارەی هەرێمی كوردی پەیوەندی دۆستانەی زۆر پتەوی هەیە و هەردوولا سوودی گەورەیان لەو دۆستایەتیە بینیوە.

لەئێستاوە ناتوانین بڵێین لە داهاتوودا كوردانی سووریا چی بەدەستدێنن. لەوبارەیەوە سوورییەكان بڕیار دەدەن. شێواز و جۆری ئەو قەوارەیە هەرچییەك بێت دەبێت توركیا لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی ئەوێ دامەزراندنی پەیوەندی دۆستانە بكاتە ئامانج و دەبێت ئەو پەیامەش بداتە كوردانی باكووری سووریا كە توركیا لەگەڵ ئەوان كێشەیەكی نییە. بەڵام دەبێت ئەو بەڕێوەبەرایەتیەی لەوێ دادەمەزرێ سیاسەتێك نەگرێتەبەر كە سەرئێشە بۆ توركیا دروستبكات، دەبێت توركیا بەم شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ بكات.

یەشار یاكیش: ئەو دوو پڕۆسەیە دەرئەنجامی دوو دینامیكی جیاوازن. واتە دەستپێكردنی پرۆسەی كرانەوە بەڕووی كورد لە توركیا، هەمان ئەو پڕۆسەیە نییە كە لە باكووری سووریا بۆ دەستەبەركردنی بەڕێوەبەرایەتی هەرێمی حەسەكە لەلایەن كوردەوە دەستپێكراوە. 

خۆڕێكخستنی كورد لە باكووری سووریا هەمان ئەو پڕۆسەیە نییە كە لە توركیا بە پڕۆسەی كرانەوە بەڕووی كورد ناودەبرێت. هەر یەكێكیان، خاوەن پێشینەیەكی درێژن. كوردی باكووری سووریا لە ساڵی 1930 لەسەردەمی ئینتیدابی فەڕەنسی داوای ئۆتۆنۆمییان كردووە، بەڵام فەڕەنسا ئەوەی پەسەند نەكرد.

بەڵام كرانەوە بەڕووی كورد لە توركیا دەرئەنجامی كێشەیەكە كە لە ساڵی 1830 دەستیپێكردووە، كێشەیەكە 180 ساڵە درێژەی هەیە.

ئەو دوو كێشەیە كە دینامیكی جیاوازیان هەیە، ئەگەر بەباشی ئیدارە بكرێن دەبنە هاوكاری یەكتر، لەوەشدا توركیا و باكووری سووریا سوودمەند دەبن. 

یەشار یاكیش: هێشتا دیارنییە ئەو كوردانەی ئەمڕۆ لەناو چوار دەوڵەت دەژین، لەم وڵاتانە جیادەبنەوە یان نا. نەتەوەپەرستی عەرەب و پارتی بەعس كە نوێنەرایەتیان دەكات، ناوچە كوردییەكان لە عێراق و سووریا، هەروەها بەشێكی گرنگی هەرێمی كوردی لە توركیاش وەكو بەشێك لە "نیشتمانی عەرەب" هەژمار دەكات. ئەگەر ئەو هەرێمانە ببنە وڵاتێكی نا عەرەبی، دەبێت چاوەڕێی ئەوە بكەن كە وڵاتانی عەرەبی لەدژیان رادەوەستن. ئەگەر ئەو هەرێمانە سەرەڕای دژایەتیكردنیان لەلایەن وڵاتانی عەرەبی جیاببنەوە، ئایا دەتوانن یەكێتی سیاسی لەنێوان خۆیان دروستبكەن؟ تا ئێستا وەڵامی ئەمەمان لەلا نییە. 

چونكە كاتێك ئەو بیرۆكانە بە كردەوە بەرەو جێبەجێكردن دەچن، نازانین ركابەری نێوان سەركردەكان بەرەو كوێ دەڕوات. هەموو جیهانی عەرەبی بەیەك زمان قسە دەكات، بەڵام بەسەر چەندین دەوڵەت دابەشبوونە، كەواتە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە رەهەندی كولتووری و نەتەوەیی بەس نابێت بۆ دروستكردنی یەكێتی. 

ئەگەر كورد هەموو ئەو ئاستەنگانەش تێپەڕێنێ و یەكێتی سیاسی دروستبكات، هێشتا دیار نییە كە رێككەوتن لەگەڵ كورد ئاسانتر دەبێت یان نا، چونكە ئەمەیان پەیوەستە بەو بەڕێوەبەرایەتیەی كورد دایدەمەزرێنێ. 

یەشار یاكیش: جیاوازی ئەو پڕۆسەیە   عەرەبیە. زۆر مرۆڤی پێگەیشتووی هەیە. لەو ناكۆكیانەی لەناو عەرەبەكان هەبوو توركیا نەیدەتوانی وەكو میسر كاریان تێبكات.

ئێرانیش وڵاتێكە بەبڕیار دەخوازێ بێتە سەر رێگای وڵاتانی خاوەن هێز. بە دەوڵەمەندی لە پەترۆڵ. بە 2500 ساڵ نەریتی دەوڵەتداری، ئەویش مرۆڤی پێگەیشتووی زۆرە. ئ ەو بۆشاییەی لە ئەنجامی كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق هاتە ئاراوە هیچ وڵاتێكی دیكە جگە لە ئێران نەیتوانی پڕیبكاتەوە.

بە لەبەرچاوگرتنی ئەو راستیانە وەڵامی پرسیارەكەتان دەدەمەوە: توركیا بەبێ ئەوەی لەگەڵ كورد رێكبكەوێت دەتوانێ بگاتە زۆر لەو ئامانجانەی، بەڵام كاتێك لەگەڵ كورد رێكبكەوێ بە ئاسانی ئامانجەكانی دەپێكێ، بە زەحمەتی كەمتر دەگاتە ئەو ئامانجانە و دەتوانێ بەشێوەیەكی بەردەوام بەرژەوەندییەكانی بپارێزێ. 

یەشار یاكیش: رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەردەمی یاوز سوڵتان سەلیم لەگەڵ ئەمڕۆ زۆر جیاواز بوو. ئیدریس بەتلیسی لەو سەردەمە ئەفسەرێكی پلەداری یاوز سوڵتان سەلیم بوو. پێموایە بە دەستپێكردنی "پڕۆسەی ئاشتی" لە توركیا یەكەمجارە پەیوەندی كورد و تورك بە ئاراستەیەكی راستدا دەڕوات. ئەگەر ئەو پڕۆسەیە ئەنجام بگرێ، بۆ دەوڵەتی توركیا، بۆ كوردانی توركیا، بۆ كوردانی دیكەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە وێستگەی گۆڕینی یارییەكە، واتە لە ناوچەكەدا بارودۆخێكی تەواو نوێ دێتەئاراوە.