حەیدەر عەبادی: لایەنە شیعەکان باوەڕیان بە مادەی 140 نەماوە

 

حەیدەر عەبادی، سەرۆکوەزیرانی پێشووتری عێراق لە هەڤپەیڤینێکدا لەگەڵ رووداوی ئەمڕۆ کە نوێنەر فاتیح ئەنجامیدا باس لە چەندین دۆسیەی هەستیاری ئێستای گۆڕەپانی سیاسیی عێراق دەکات و پێیوایە، کارنامەی پێکهێنانی کابینەی حکومەت وەک خۆی جێبەجێ ناکرێت و هێشتا ناتواندرێت گرێنتی چارەسەری کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا بکرێت دوای رێککەوتنی هەناردەکردنی نەوت.

 

حەیدەر عەبادی باس لە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا دەکات و دەڵێت، "زیانی لە عێراق داوە." 

 

 

 

حەیدەر عەبادی: سڵاو بۆ رووداو، مانگی رەمەزان لە هەموو لایەک پیرۆز بێت.

 

 

حەیدەر عەبادی: پێموایە کە گەیشتینە ئەوەی وڵاتانی دراوسێ بەوجۆرە دەست وەربدەنە کاروباری وڵاتانی دیکە و بەو پاساوانە، مانای وایە ئێمە بەرەو خاڵێکی مەترسیدار دەڕۆین. پەیوەندی عێراق لەگەڵ تورکیا زۆر باش و پتەوە، چ وەکو هەرێم و چ لەسەر ئاستی حکومەتی فیدراڵیش. ئەگەر هەڕەشەیەکی راستەقینە هەبێ، دەبوو بێن هاوئاهەنگی لەگەڵ دەزگا هەواڵگری و ئەمنییەکانی ئێمە بکەن بۆئەوەی چارەسەری بکەین، بەڵام یەکلایەنە و لەبەر رۆشنایی هەندێ زانیاری هەواڵگری کارێکی وەها بکەی و دامودەزگا و ژیانی هاونیشتیمانییان بخەیتە مەترسییەوە، ئەوە مایەی قبووڵ نییە.

 

 

حەیدەر عەبادی: یەکەم دەبێ تێبگەین کە چی روویداوە ئەگەر تورکەکان بەرپرسیارێتی خۆیان لە شتەکە راگەیاند، پێموایە ئەوکاتە پێویستمان بە هەڵوێستێکی روونی عێراقیانە دەبێ بۆ رێگرتن لە دووبارەبوونەوەی. ئێمە زۆر پێداگرین، چ لە سەردەمی من و حکومەتەکانی پێش من و دواتریش، پێداگرین لەسەر پەیوەندییەکی باش لەگەڵ تورکیا و هەموو وڵاتانی دیکەی دراوسێ. دەستووری عێراقیش رێگە بە هیچ عێراقییەک و بە دەوڵەتی عێراقیش نادات خاکی خۆی لە دژی وڵاتانی دروسێ بەکاربهێنێ، بەتەواویش بەمەوە پابەندین. ئەگەر هەڵەیەک لە لایەنێکەوە یان لەلایەن کەسانێکەوە روویداوە، دەبوو حکومەتی عێراق ئاگادار بکەنەوە بۆئەوەی رێکاری پێویست بگرێتەبەر.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئەمە هاوپەیمانییەکە، هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت کە ناوی ئیئتیلافی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە بۆ پێکهێنانی ئەم حکومەتەی ئێستا. تا ئەم ساتە هەموو لایەنەکان وا رادەگەیەنن کە بۆ سەرخستنی ئەم حکومەتە پێوەی پابەندن. ئەو هەستە بەهێز بووە کە سەقامگیری سوودی بۆ هەموو عێراق هەیە، چونکە سەقامگیری هاوکاریی حکومەت دەکات لەوەی خزمەتگوزاری دابین بکات و لە پەیوەندیدا بێت لەگەڵ هاونیشتیمانیان و ئەو درزەی کە لەنێوانی خەڵک و چینی سیاسەتڤانان هەیە کەم بکاتەوە، بۆیە پێموایە هاوکارییەکی باش هەیە و منیش لەگەڵ بەردەوامبوونی ئەم هاوکارییەم بۆئەوەی حکومەت بتوانێ کاری راستەقینەی خۆی بکات کە بریتییە لە خزمەتکردنی خەڵک.

 

 

حەیدەر عەبادی: بەگوێرەی تێبینیم و بەشداریم لە کۆبوونەوەکانی چوارچێوە، وای دەبینم کە چوارچێوە بۆی گرنگە پابەندی ئەو شتانە بێت کە رێککەوتنیان لەسەر کراوە و لە بەڵگەنامەی ئیئتیلافی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا واژۆیان کردووە، راشکاوانە بڵێم من ئەو بەڵگەنامەیەم واژۆ نەکرد بەهۆی ئەوەی هەندێ تێبینیم لەسەری هەبوو، بەڵام ئەوانی دی واژۆیان کردووە و پێوەی پابەندن. تەنانەت ئەوانەش کە واژۆیان نەکرد، پێتدەڵێن دواجار تۆش لە رێککەوتنەکەدای و دەبێ پێوەی پابەند بی، چونکە مرۆڤ دەبێ خاوەنی قسەی خۆی بێ. دواجار ئەمە رێککەوتنە. ئەوەی من بینیومە بەڵێ پابەندن، بەڵام رەنگە هەر لایەک چاوەڕێ بێت لایەکەی دیکە شتەکانی ئەو جێبەجێ بکات، لەکاتێکدا ئەمانە شتی هاوبەشن. من بە پێچەوانەوە، راشکاوانە دەڵێم و لەگەڵ رێزم بۆ هەموو جەماوەری عێراقی، دەڵێم رەنگە جەماوەری شیعی زیاتر لە هەمووان لەسەر رێچکەی کۆی ئەدای حکومەتی عێراق بن.

 

لەوانەیە گلەییەکیش لە ئێمە هەبێ. ئەمەش کێشەیەکە. سیاسەتڤانان لێرە لە باشوور و لە بەغدا هەمیشە دەبێ وریا بن لەوەی بنکەی جەماوەرییان نیگەران نەکەن، بۆیە پێموایە سەرکەوتن پێویستی بە هاوکاریی هەموو لایەکە. هەر لایەک داوای لە لایەکەی دیکە هەبوو لەکاتێکدا ئەمە پێویستی بە کاری هەمەلایەنە، بۆ نموونە دەرکردنی یاسایەک پێویستی بە هەموو ئەنجوومەنی نوێنەرانە، یان با بڵێین زۆرینەی ئەنجوومەنی نوێنەران. بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیران پێویستی بە تەوافوقی هەموو وەزیرەکانە بۆئەوەی دەنگی لەسەر بدرێ، ئەمە جاری وا هەیە کێشەی تێدەکەوێ، تۆ تێبینی بکە کوتلەکان دێن لەسەر شتێک رێکدەکەون، بەڵام پەرلەمانتارانیان ئاگادار ناکەنەوە و رەنگە وەزیرەکانیان ئاگادار نەکەنەوە، یان وەزیرەکە دیدگایەکی پێچەوانەی کوتلەکەی خۆی هەیە، یان پەرلەمانتارەکە دیدگایەکی پێچەوانەی کوتلەکەی خۆی هەیە، دەبینی لەو کاتانەدا کێشە بۆ دەنگدان دێتەپێش.

 

 

حەیدەر عەبادی: یاسای نەوت و گاز کە یاسایەکی بنچینەییە، لە 2007ـەوە راوەستاوە. بەپێی هەموو رێککەوتنە سیاسییەکان دەبوو ببێتە یاسا. نەوت کەرەستەیەکی بنچینەییە لە عێراق، ئێمە لەو رووەوە زۆر لە پاشین. لە 2007ـەوە بۆ ئێستا دەکاتە 16 ساڵ، ئێستا دەبێ ببێتە یاسایەک کە هەمووان لەسەری کۆک بین. هەر رێککەوتنێک کە ئاسانکاری بکات بۆ هەناردەکردنی نەوت و دابەشکردنی سامانەکەی بەشێوەیەکی عادلانە، بەڵێ ئێمە لەگەڵین و دەبێ بکرێ. ئێستا خۆتان دەزانن دوو حوکمی دادگەمان هەیە، حوکمی دادگەی فیدراڵی لە عێراق و ئەو حوکمەش کە لە پاریس دەرچوو، پێموایە ئەمە فۆرمەکەی پێشتری گۆڕی، ئێمە رەشنووسێکی پێشترمان هەبوو لە بودجەدا، پێموایە سەرلەنوێ دەستکاری کرا بەجۆرێک کە بگونجێ لەگەڵ گۆڕانکارییە نوێیەکانی پاش بڕیارەکەی پاریس. چونکە هەناردەکردنی نەوت راگیرا و ئەمەش پێویستی بە چارەسەرێکی نوێ هەبوو. خۆتان دەزانن تورکەکان لە بەندەری جەیهان بڕیاریان دا کە بارکردنی نەوت راگرن و ئەوەش زیانی بە عێراق دەگەیاند. ئێمە لە هەرێمەوە نزیکەی 400 هەزار بەرمیل هەناردە دەکەین و عێراقیش 75 هەزار بەرمیلی لەڕێی جەیهانەوە هەناردە دەکرد کە کۆی گشتی دەکاتە 475 هەزار بەرمیل. ئەمە کە راوەستێ، لە بودجەی ئەمساڵ زیانێکی گەورەت بەردەکەوێ و کورتهێنانی بودجە گەورەتر دەکات، بۆیە سەرۆکوەزیران بەلایەوە گرنگ بوو کە سەرلەنوێ دەست بە هەناردە بکرێتەوە، بەڵام لەسەر بنەما نوێیەکان کە بڕیاری دادگەکەی پاریس و حوکمی دادگەی فیدراڵییە، بەڵام پێموایە و وەکو ئەوەی لە میدیاکانەوە بینیم، پەرلەمانتاران دیدگای جیاوازیان لەوبارەوە هەیە و گفتوگۆی دەکەن.

 

 

حەیدەر عەبادی: بەڕاستی بڵێم تەواو دڵنیا نیم، بۆچوونی جیاوازم بیستووە لەو رووەوە. ناڵێم رێککەوتنەکەم بە وردی خوێندووەتەوە، بەڵێ بینیم بەڵام نەچوومە ناو وردەکارییەکەی بەوپێیەی رێککەوتنێکە لەلایەن حکومەتەوە واژۆکراوە، ئەمە کاری حکومەتە و پاشان کاری ئەنجوومەنی نوێنەرانە لەکاتی گفتوگۆی بودجە. پەرلەمانتاران دواتر بەشێوەیەکی ئاشکرا گفتۆگۆی دەکەن، بەڵام لە هەندێ لایەنم بیستووە کە لێی رازی نین. بیستوومە کە دەڵێن ئەو بڕگەیە بەشێویەکی دروست یەکلایی نەکراوەتەوە، بەتایبەتیش کە حوکمی دادگەی فیدراڵیمان هەبێ و بیستووشمە کە دادگەی فیدراڵی پێداگرە لەسەر ئەوەی رێکارەکان دەبێ بەگوێرەی حوکمەکانی ئەوان بن نەک بەگوێرەی رایەکی دیکە. پێموایە لە ئەنجامی کۆتاییدا دەبێ نەوت هەناردە بکرێ و داهاتەکەشی بەشێوەیەکی عادلانە دابەش بکرێ. ئەگەر ئەم دوو راستییە بەدی هاتن، ئەوە مانای وایە رێککەوتنەکە دروستە. ئەگەر کێماسییەک لەمەدا هەبوو، یان شتێک پێچەوانەی حوکمی دادگەی پاریس یان بڕیاری دادگەی فیدراڵی بوو، پێموایە ئەوکاتە لە پەرلەماندا کێشەمان بۆ دێتەپێش. دەبێ چاوەڕێ بین و بزانین پەرلەمانتاران چۆن لێی تێدەگەن.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئەگەر رێککەوتنەکە روون بێت بەڵێ، بەڵام کێشەکە ئەوکاتەیە کە لایەک پابەند نەبێ و ئەوکاتە لایەکەی دیکەش پابەندی نابێ. پێموایە ئێستا شتەکە ئاسانتر بووە بەوپێیەی هەناردەکردنی نەوت لەژێر سەرپەرشتی سۆمۆ دەبێت و بە رەزامەندیی وەزارەتی نەوتی عێراق دەبێت. پێشتر لەم رووەوە کێشە هەبوو کە کێ مافی هەناردەکردنی هەیە و پارەکەی بۆ کوێ دەچێ. ئێستا لەسەر ئەمە رێککەوتوون کە پارەکە دەچێتە هەژمارێکی دیاریکراوەوە. رێککەوتوون لەسەر ئەوەی سۆمۆ لایەنی بەرپرسە لە هەناردەکردن، رەنگە هەندێ خاڵی سادە هەبن کە وەکو خۆت دەزانی جنۆکە هەمیشە لە وردەکارییەکاندایە.

 

بەڵێ ئەمانە گفتۆگۆ دەکرێن، خۆیشم هەندێ لەو پەرلەمانتارانەم بینیون کە نیازیان وایە بە راشکاوی گفتوگۆی بکەن، بەڵام لە کۆتاییدا هەر دەبێ بگەینە تەوافوق، چونکە تێنەپەڕاندنی بودجە هەڵەیە. هەناردە نەکردنی نەوت هەڵەیە، بۆیە دەبێ بگەینە رێککەوتن.

 

 

حەیدەر عەبادی: لە گفتوگۆی بودجە بەوپێیەی لە لیژنەی دارایی بووم، تەرخانکردنی پارە لای ئێمە گفتوگۆ دەکرا، لە هەندێ لە بەرپرسانەوە دەربارەی ئەو دۆسیە بیستوومە، بەدوای ئەو بابەتەدا چووم، گوتیان هیچ پارەیەکی بۆ تەرخان نەکراوە، تەنانەت لە بودجەش.

 

دەیانگوت کەمە و بەش ناکات. داخوازییەکی زۆر هەیە. خۆتان دەزانن مادەی 140 تەنیا تایبەت نییە بە کەرکووک. بۆ سەرانسەری عێراقە. دەیانگوت ساڵانێکە هیچ پارەیەک تەرخان نەکراوە و داخوازیی زۆر کەڵەکە بووە، بۆیە ئەم بڕە پارەیە کێشەمان بۆ زیاد دەکات، چونکە لەسەر کێ دابەشی دەکەی و چۆن دابەشی دەکەی، ئەمە وەکو ئەوەی کە بیستوومە. با چاوەڕێ بین بزانین چۆن گفتوگۆی دەکەن و پارە چۆن تەرخان دەکرێ، بەڵام من پێموایە ئەم کێشەیە دەبێ کۆتایی بێت. مانەوەی مادەی 140 بە هەڵواسراوی و بەبێ جێبەجێکردن هۆکارێکی ناکۆکییەکانە، یان لە ناکۆکییەکاندا بەکاردەهێنرێ.

 

بەڕاستی بڵێم زۆر لە سیاسییەکان پێیانوایە کە کۆتایی هاتووە، دەڵێن جێبەجێمان کرد. پارەمان بۆ تەرخان کرد و خەڵک گەڕانەوە شوێنی خۆیان. خەڵک هەن پارەیان وەرگرتووە و رۆیشتوون. ئاوا بیردەکەنەوە.

 

 

حەیدەر عەبادی: بۆ راپرسی، لە بیرمە ساڵی 2009 داوای هاوکاریمان لە تیمەکانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد، زەحمەتی هەبوو لە ئەنجامدانی راپرسییەکە، راپرسی لەسەر چی دەکرێ؟ ئایا لەسەر ئاستی پارێزگاکە دەکرێ یان ناوچەکان؟ واتە ئەمە یەکێ بوو لە کێشەکان. ئایا هەموو پارێزگای کەرکووک وەکو یەک ناوچە وەردەگری یان هەندێ ناوچەی دیاریکراوی وەکو حەویجە یان ناوچەی دیکەی وەکو ناوچەی تورکمان و ناوچەی عەرەب، یاخود تەنیا ئەو ناوچانە دەگرێتەوە کە جێی ناکۆکین لە سنووری پارێزگاکە، بۆ موسڵیش هەروەها، نەتەوە یەکگرتووەکان دەیانگوت ئێوە لەسەر ئەم بابەتە کۆک نین، راپرسی لەسەر ئاستی پارێزگاکە دەبێ کە لایەک لە هەندێ شوێن دەیباتەوە و لە شوێنێکی دیکە دەدۆڕێ، یان لەسەر ئاستی ناوچەکان دەبێ؟ دەیانگوت هەتا ئێستا هیچ بڕیارێک لەوبارەوە نییە، هیچ بڕیارێک نییە کە ناوچەکان چۆن دابەش دەبن، دواتر کە داعش هات ئیدی هەموو شتێک بە تەواوی گۆڕا.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئەوەی کە من لە سیاسییەکان تێیگەیشتووم، بەڵێ حیزبە کوردییەکان لە هەرێم وەکو بابەتێکی سەرەکی سەیری دەکەن و دەیخەنە کارنامەکانەوە، بەڵام لە ناوچەکانی دیکەی عێراق وەکو بابەتێکی سەرەکی تەماشای ناکەن و ئەمەش یەکێکە لە کێشەکان. تۆ لێرەدا لەبەردەم ئەجێندایەکدای، ئەجێندایەکی سیاسی لە بەرامبەر جەماوەرەکەت، بەڵام ئەم ئەجێندا سیاسییە لای جەماوەرەکەی دیکە هیچ شوێنێکی نییە، ئەمە یەکێکە لە کێشەکان، بەڵام من دەڵێم دەبێ سیاسییەکان دابنیشن و ئەم بابەتە چارەسەر بکەن، رەنگە ئەوەی کە ماوە جێبەجێ بکرێ زۆر نەبێ، دەکرێ چارەسەر بکرێ. سەبارەت بە راپرسی، ئایا بەڕاستی ئامادەین بۆ راپرسی؟ لەسەر چ ئاستێک، جگە لەوەش هەتا ئێستا یاسایەکمان نییە بۆ راپرسی. پەرلەمان هیچ یاسایەکی بۆ راپرسی دەرنەکردووە. ئەوکاتەی من سەرۆکوەزیران بووم ویستم رای خەڵک لەوبارەوە وەرگرم، بەڵام یاساکەی نەبوو، باشە حوکمەکە بەگوێرەی چی دەبێ؟ زۆرینەی نیوە کۆ یەک؟ دوو لەسەر سێ؟ چونکە ئەمە گۆڕانکارییەکە پەیوەندی بە ئایندەی وڵاتەکەوە هەیە.

 

 

حەیدەر عەبادی: خۆتان دەزانن دادگەی فیدراڵی پێش دەستوور دامەزراوە و لەدوای بڕیاردانی دەستووریش بەردەوام بوو. هەندێ هەوڵ درا بۆئەوەی لەگەڵ دەستوور بگونجێنرێ، بەڵام ئەوەی تۆ دەیڵێی تەواوە، هەندێ بۆچوونی وا هەبوون کە دەڵێن ئەمە جیاوازی هەیە لەگەڵ ئەوەی لە دەستووردا هاتووە، بەڵام هاوکات بەندێکی دەستووریشمان هەیە کە دەڵێ ئەو دەستانەی پێشتر پێکهاتوون بەردەوام دەبن تا ئەوکاتەی گۆڕانکارییان تێدا دەکرێ، ئەم بەندە لە دەستووردا هەیە، بۆیە دەڵێن بەڵێ شەرعییەتی نییە، راستە هیچ دادگەیەکی نوێ پێکنەهاتووە، بۆ نموونە لایەن هەن کە داوا دەکەن زانایانی شەریعە لە دادگەی فیدراڵیدا هەبن، ئەمە بەپێی دەستوور، بەڵام هەتا ئێستا هیچ زانایەکی شەریعە لە دادگەی فیدراڵیدا نییە، هەندێک داوا دەکەن زانایانی یاسا بچنە دادگەی فیدراڵی، بەڵام هەتا ئێستا وا نییە، بۆ؟ بە تێگەیشتنی خۆم ئەم شتانە ناتوانن تانە لە شەرعیەتی دادگەی فیدراڵی بدەن، چونکە ناکرێ بۆشاییمان هەبێ. تۆ ئەگەر دادگەی فیدراڵیت نەبێ کێشە چۆن چارەسەر دەکەی؟ ئایا هەر خەریکی ململانێ بین؟ لەسەر جادە شەڕ بکەین؟ بۆیە ناچارین دادگەیەکمان هەبێ کە هەر هەمان ئەوەی پێشترە و بەرفراوان کراوە، بەڵام رێزی ئەو بۆچوونانەش دەگرم کە دەڵێن لەڕووی دەستوورییەوە ناکامڵە، رەنگە ئەوە راست بێ.

 

 

حەیدەر عەبادی: پێموایە لە بەرنامەی حکومیدا هەیە، بەڵام دڵنیا نیم لە بەرنامەی حکومیدا گوتراوە پەرلەمانی یان لێی بێدەنگ بووە، لەوە دڵنیا نیم بەراستی، دەبێ سەیری دەقەکە بکەمەوە، بەڵام خۆتان دەزانن هەڵبژاردن خۆی لە خۆیدا ئامانجەکە نییە. هەڵبژاردنی دەستووری بەڵێ دەبێ لە کاتی خۆی بکرێ، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەخت خۆی لە خۆیدا ئامانجەکە نییە، دەبێ کێشەیەک چارەسەر بکات. ئەو کێشەیەی چارەسەری دەکات دەبێ خەڵک بۆ بەشداریی بەرفراوانتر هان بدات، ئەگەر هەڵبژاردنی پێشوەخت بکەی وەکو ئەوەی لە 2021 کردمان، بینیمان ئاستی بەشداری پاشەکشەی کرد، کەواتە ئەمە هەڵبژاردنێکی سەرکەوتوو نییە، بۆیە دەڵێم ئامانجەکە هەڵبژاردن نییە، بەڵکو ئەوەیە کە هەڵبژاردنێکی سەرکەوتوو بێت، لەو رووەوە هەتا ئێستا دیمەنەکە رۆشن نییە. پێموایە چاوەڕێ دەبین تا هەڵبژاردنی پارێزگاکان دەکرێ و ببینین ئاستی بەشداری چۆن بووە و رای خەڵک چییە، پاشان بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران دەدرێ، بەڵام لەوانەیە ئەم حکومەتە هەتا کۆتایی ماوەی خۆی بەردەوام بێت.

 

 

حەیدەر عەبادی: بەڵێ پەیوەندیمان نەپساوە، بەڵام ماوەی وا هەیە کە پەیوەندییەکە ناڕاستەوخۆیە و هەندێ جاریش راستەوخۆیە. ئەو پیاوێکی گرنگی سەر گۆڕەپانی سیاسییە و لەسەر ئاستی جەماوەر خەڵکێکی زۆری هەیە و لەسەر ئاستی سیاسی کەسایەتییەکی کاریگەرە بەوپێیەی خاوەنی گەورەترین کوتلەی ناو پەرلەمان بوو لە هەڵبژاردنی پێشوو، پاشان کشایەوە. پێموایە ئامادەیی ئەو لەسەر گۆڕەپانی سیاسی شتێکی زۆر پێویستە. پێویستە بۆئەوەی پرۆسەی سیاسی سەقامگیر بمێنێتەوە. مانەوەی لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی ئەو وێنایە دەدات کە هێشتا سەقامگیری نییە. کەسێکە جەماوەری هەیە و ئەم جەماوەرە کە ناڕازی بێت و لەگەڵ پرۆسەی سیاسی ناکۆک بێت ئەمە کێشەیە. بۆیە داوای من ئەوەیە رەوتی سەدر بهێنرێتەوە ناو پرۆسەی سیاسی، رەنگە ئەو خۆی یان گرووپەکەی رایەکی دیکەیان هەبێ، بەڵام دەبێ نزیکبوونەوەیەک هەبێ.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئەو حکومەتی زۆرینەی دەویست... لێکگەیشتی نووسراو یان لێکگەیشتنی رووبەڕوو نەمبیستووە، بەڵام تێگەیشتنێکی گشتی هەیە کە سەقامگیری لە عێراق کارێکی باشە و نابێ ئەم سەقامگیرییە تێکبچێ، بەڵام تۆ دەزانی هەرکەس لە روانگەی خۆیەوە سەیری شتەکان دەکات، رەنگە تۆ لە روانگەی خۆتەوە حکومەت بە سەرکەوتوو بزانی، بەڵام یەکێکی دیکە لە روانگەی خۆیەوە بە سەرکەوتووی نازانێ، بۆیە پاساو بۆخۆی دەبینێتەوە کە بێتە سەر جادە و ناڕەزایی دەربڕێ، بۆ نموونە رەنگە لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی شتومەک ناڕەزایی دەربڕێ، یان هەندێ رێککەوتن، نازانم رەنگە لەسەر بڕگەیەکی هەناردەکردنی نەوت ناڕازی بن، کەواتە دیدگای جیاواز هەیە، جا ئێستا ئەوان چۆنی دەبینن کە لە ئەنجوومەنی نوێنەران نەماون و لە حکومەتیشدا نین؟ ئەمە شتیکە ناتوانین مەزەندەی بکەین. 

 

 

حەیدەر عەبادی: خۆی ناکۆکییەکە لەسەر بارەگایەکی سەرەکییە لەناو کەرکووک. ئەو بارەگا سەرەکییە ناکۆکی یاسایی لەسەرە و مەسەلەی موڵکداری لەناودایە، بۆیە پێشنیازی ئەوە کرا کە بارەگاکەی پارتی دیموکراتی کوردستان بگوازرێتەوە بۆ شوێنێکی دیکە، بەڵام ئەوان تەنیا بەو بارەگایە رازین، پێموایە کێشەکە لەوێدایە. لەناو کەرکووک خەڵک هەن کە رای دیکەیان دەربارەی ئەو بارەگایە هەیە، خەڵکی سەر بە ئیتنیکی دیکەن و جگە لەوەش قسە هەیە دەربارەی خاوەنی شوێنەکە کە هی کێیە. لەبیرمە کە چوومە ناو ئەو کێشەیە و کیشەیەکی هەتا بڵێی ئاڵۆزە، هەرچەندە لەو وەختەدا هێندە کاتمان نەبوو کە بچینە ناو هەموو وردەکارییەکەی، بەڵام وەکو ئەوە وابوو پەردەیەکی بەسەردا درابێ، کێشەی یاسایی تێدایە و کێشەی دیکەش هەیە تایبەت بە ناو کەرکووک خۆی. من داوا لە برایانی پارتی و کوتلەکانی دیکەی ناو کەرکووک دەکەم بەوجۆرە چارەسەری بکەن کە بۆ هەموو لایەک باشە. شتەکە ئەوەندە ناهێنێ بەڕاستی و دەبێ چارەسەر ببێ. پارتی پێویستی بە بارەگایەکە، دەکرێ بە شێوەیەک بارەگایەکیان بۆ دابین بکرێ. بارەگایەکی باش و گونجاو بێ بۆ ئەوان.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئەو بابەتە بەڵێ هەیە، لە بەرژەوەندی عێراقیشە کە مەسەلەی شووشتنەوەی پارە کۆنترۆڵ بکات. شووشتنەوەی پارە واتە قاچاخچێتی کە زیانی بۆ وڵاتەکەمان هەیە، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە، من ئێستا کۆمەڵێ پرسیارم هەیە وەڵامیان دەستنەکەوتووە نە لە ئەمریکا و نە لە کەسی دیکە. بڕی ئەو پارەیەی بە قاچاخ براوە چەندە؟ با بزانین قەبارەی کێشەکە چەندە. ئێستا لە ئەوروپا ئەو قاچاخچێتییە نییە؟ بەڵێ هەیە، بەڵام ناچن هەموو خەڵک پێکەوە سزا بدەن، هەوڵ دەدەن بە هەندێ دەزگای تایبەت سەرچاوەی قاچاخچێتییەکە بدۆزنەوە. دەکەونە دوای قاچاخچییەکان، بەڵام ناچن هەموو خەڵک پێکەوە سزا بدەن. ئێستا لە ئەوروپا سەرەڕای رێکارە تووندەکان لە دژی شووشتنەوەی پارە، هەر دراوێکت دەوێ دەتوانی بیکڕی، کەس رێت لێ ناگرێ. دەچیتە بانک و هەر دراوێکت بوێ دەیکڕی، رێگری نییە، ئێ باشە بۆ لای ئێمە نابێ و هەر دەبێ بە هەندێ مەرجی دیاریکراو بێ؟ 

 

تۆ سەفەر دەکەی یان پێویستت بە چارەسەرە، دەبێ ئەمە بۆ خەڵک فەراهەم بێ، بۆچی ئەم مەرجانە دەسەپێنیتە سەر عێراق ئەگەر قەبارەی پارەبردنەکە گەورە نییە. کەواتە با بزانین قەبارەی کێشەکە چەندە. خاڵی دووەم، دیارترین تۆمەت کە ئاراستەی عێراق کراوە، دەڵێن ئەم قاچاخچێتییە لەڕێی بانکی دیکەوە کراوە لە تورکیا و لە ئیمارات و عەممان، یان میسر. لای ئەمریکییەکانەوە ناوی ئەمانە هاتوون. ئێ باشە ئەم دەوڵەتانە هاوپەیمانی ئێوەن، بۆچی بە تەنیا بە عێراقەوە نووساون، بڕۆن لەو وڵاتانەش بەدوای ئەو پارەیە بکەون کە براوە. یانی بەس عێراق مەڕەکەیە و خەڵکەکەی دەبێ بەوجۆرە ئازار بدرێن؟ 

 

خاڵی کۆتایی، بەداخەوە لە عێراقدا هەتا ئێستا هەنگاومان بەرەو دیجیتاڵیزە نەناوە لە مامەڵە لەگەڵ پارە، هەتا ئێستاش مامەڵەی ئێمە بە کاشە. تەنانەت هاووڵاتیانیش، ئێمە کی کارتمان بۆ دروستکردن، کەچی ئەوان هەر دەچن پارەکانیان لە بانک بە کاش وەردەگرن، بۆیە زۆربەی مامەڵەکانی ئێمە بە کاشە، تەنانەت کۆمپانیا نوێیەکانیش کە بە دیلیڤەری شتومەک بۆ خەڵک دەبەن، ئەوانیش هەر بە کاش مامەڵە دەکەن، هەمووی هەر کاشە و ئەو کارتە زۆر کەم بەکاردێ، ئەمە یەکێکە لە کێشەکانی ئێمە کە پێویستی بە ریفۆرمە. تۆ ئەگەر ئێستا بیسەپێنیتە سەر خەڵک کە دەبێ مامەڵەکانیان دیجیتاڵی بێ، نە بازرگان و نە خاوەن کارەکان و تەنانەت سیستمێکی بانکیشمان نییە کە بۆ ئەم کارە دەست بدات، بۆیە ئەمە شتێک نییە بە یەکجار بکرێ. دەبێ سیستمی بانکی ریفۆرم بکەین، پاشان ئەم رێکارە دروستانە بگرینە بەر.

 

 

حەیدەر عەبادی: هەوڵمانداوە، تۆ چۆن دەتوانی بزانی لەڕێی کاڵاکانی ناو عێراقەوە، پێداویستییەکانی بازاڕی عێراق چین، چی پێویستە هاوردە بکرێ و بڕی پارەی ئاڵوگۆڕ کراو چەندە، لە چوارچێوەی ئەم حسابەدا، تێڕوانینی جیاواز هەیە و بەڕاستی هیچ روون نییە. لەکاتی ئێمەدا تاڵانییەکی زۆر کرا، هۆیەکەش داعش بوو. داعش دەستی بەسەر هەندێ لقی بانکە ناوەندییەکاندا گرت لەو ناوچانەی کە داگیری کردن و سەدان ملیۆن دۆلاری تاڵان کرد، ئاوا لە پارەی ئێمە بوونە خاوەنی دۆلار. ئەمەش هەر بە قاچاخبردن حیساب کراوە، چونکە ژمارەکان لای بانکی فیدراڵی ئەمریکی هەن، ئێستا لە تورکیا و لە سووریا و شوێنانی دیکە دەردەکەونەوە، بەڵام ئەمە هەمووی بەهۆی داعش بوو، بۆ ئێمەش زەحمەت بوو بزانین ئەم پارەیەی کە براوە لەوەی لای ئێمەیە یان لەو پارەیەیە کە لە کاتی داگیرکاریی داعش تاڵان کراوە، چونکە هەمووی بەیەکدا تێکەڵ بوو. دوای ئەوە پێموایە بەگوێرەی هەڵسەنگاندنی نوێ، عێراق ساڵانە پێویستی بە 50 بۆ 60 ملیار دۆلار هەیە بۆ هاوردەکردن، وەختێ حسابی دەکەی، بڕی فرۆشتن لە بانکی ناوەندی لەوە زیاتر نییە، ئەمە بەپێی تێڕوانینی بانکی ناوەندی، بۆیە دەڵێم ئەو زانیارییانە هیچ روون نین، رای جیاواز هەن و پێویستی بە وردبوونەوەی زیاترە. پێموایە پێویستمان بە دەزگای تایبەتی چاودێری هەیە کە پرۆسەی بەقاچاخبردنی پارە و شووشتنەوەی پارە چاودێری بکات. نە بچێ لەسەر جادە لە سەڕافەکان بپرسێتەوە، پێموایە ئەمە دروست نییە، یان لێپرسینەوە لەگەڵ هاونیشتیمانییەک بکەی کە پێویستی بە پارەیە و دەیەوێ سەفەر بکات. ئەوە پارەیەکی هێندە زۆر نییە. پارەی قەبە ئەوەیە کە لە سنوورەکانەوە بە قاچاخ دەبرێ.

 

 

حەیدەر عەبادی: پرسیارێکی قورسە، گەندەڵی تاعوونە، شێرپەنجەش نییە. شێرپەنجە ناگوازرێتەوە، بەڵام تاعوون بە خێرایی تەشەنە دەکات، تەنانەت لە تەنی مردووەوە دەگوازرێتەوە بۆ تەنی زیندوو. دەکرێ کەسێکی زیندوو هیچ کێشەیەکی نەبێ، بەڵام تووشی گەندەڵی ببێ، بۆیە بەدووری دەزانم شتێک لە کۆمەڵگە یان لە دەوڵەتدا هەبێ و بە گەندەڵی کاریگەر نەبووبێ. گەندەڵی بووە بە کولتوور.

بەگشتی، لەکاتی من، ترسناکترین کەرت کەرتی ئەمنی بوو، ئەوەش بەهۆی داعش. هۆکاری داڕمانی هێزە ئەمنییەکانیش هەر گەندەڵی بوو. ئەگەر لەنێو مەنزومەی ئەمنیدا بەگژ ئەو گەندەڵییەدا نەچووبایناوە، مەنزومەی ئەمنیمان نەدەما. تۆ دەبێ خەڵکی ئازا و چاونەترس بهێنی کە دەستپاک بن بۆئەوەی متمانە بگێڕیتەوە و جەنگاوەر بتوانێ شەڕ بکات و قوربانی بدات. پێشتر شەڕیان نەدەکرد، دەیانگوت فەرماندەکەمان گەندەڵە خۆمان بۆ ئەو بەکوشت بدەین؟ پارەی سەرباز دەخوا و لە ماڵەوە دانیشتووە، وەک نموونە دەڵێم. ئێمە فۆکەسمان خستە سەر ئەو کەرتە و سوپاس بۆ خوا سەرکەوتوو بووین. سوپاکەمان لە سوپایەکەوە کە هیچ مایەی قبووڵ نەبوو، بەتایبەتی لە ناوچەکانی باکوور و باکووری رۆژئاوا، کردمانە سوپایەکی نیشتیمانی. تەنانەت لەگەڵ هەرێمی کوردستانیش لەو رووەوە کەوتینە گفتوگۆ و گەیشتینە ئەوەی کە چوونی سوپا بۆ هەرێمی کوردستان ببێتە شتێکی ئاسایی و پەیوەندییەکی ئاسایی لەنێوان پێشمەرگە و سوپای عێراق دروست بکەین. پێموایە ئەمە پێشڤەچوونێکی گرنگ بوو. بۆئەوەی گەندەڵی نەهێڵی دەبێ هۆکارەکانی گەندەڵی لەناو ببەی کە ئەویش بریتییە لە رۆتینی ئاڵۆز و ئاستەنگەکانی بەردەم دۆخی دەوڵەت. مامەڵە لە فەرمانگەکانی دەوڵەتدا کە زەحمەت بوو، هاونیشتیمانی پاڵ دەنێ بۆئەوەی بەرتیل بدات.

تۆ ئەگەر یەکێکیش بخەیتە زیندانەوە دەی دیکە شوێنی دەگرنەوە، بەڵێ سزا پێویستە، بەڵام ئەوە چارەسەرە بنەڕەتییەکە نییە. سوودی چییە تۆ بۆ نموونە لێرەدا مێشوولەت هەبێ، سپرای قڕکەر بە ژوورەکەدا دەڕێژی، بەڵام ئەوە سوودی نییە ئەگەر لەو نزیکە زۆنگاوێک هەبێ و بەردەوام زیندەوەری نوێت بۆ بەرهەم بهێنێ. تۆ دەبێ جارێ بچی زۆنگاوەکە نەهێڵی. زۆنگاوەکە رۆتینی حکومی و بیرۆکراسیی حکومییە. ئێستا هەر وەبەرهێنەرێک دەگری، بڕۆ قسەیان لەگەڵ بکە، بزانە چەندی ماندوو دەکەن هەتا بتوانێ کارێکی وەبەرهێنان لە بەغدا یان لە شوێنێکی دیکە وەرگرێ، کارێکی سەختە.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئەوە ئەگەر بە پارە حیسابی بکەی رەنگە زۆر نەبێ، بەڵام کێشەکەی ئەوەیە متمانە بە سیستەمەکەمان ناهێڵێ. ئیدی کەس نایەت وەبەرهێنان بکات. تۆ کە وەکو وەبەرهێن نەتوانی مۆلەتی کارێکی وەبەرهێنان وەرگری ئەگەر شیرینی نەدەی، خۆ رەنگە پارەکە زۆر نەبێ، شتێکی ئەوتۆ نەبێ، بەڵام ئەمە وا دەکات هەرچی وەبەرهێنی ناپاک هەیە روو لە تۆ بکەن. وەبەرهێنی دەستپاک ئەو کارە ناکات، چونکە نایەوێ بەرتیل بدات، دەڵێ بۆچی بەرتیل بدەم، من سەرمایەم هەیە و دەمەوێ کارێکی دروست بکەم، جا ئەمە هەموو سیستەمەکەت دادەڕزێنێ. وا دەکات کە خەڵک متمانەیان بە دەوڵەتەکەیان نەمێنێ. فەرمانبەر کارئاسانی بۆ هاونیشتیمانی ناکات بۆئەوەی پارەی بداتێ، بەمجۆرە هەموو پەیوەندییەکی نێوان هاونیشتیمانی و دەوڵەت لەناو دەچێ. پەیوەندی وەبەرهێن و دەوڵەت لەناودەچێ، ئابووری پاشەکشە دەکات. وەک دەبینی زیانەکەی زۆر گەورەترە لەو پارەیەی بەهۆی گەندەڵییەکە خۆیەوە دەدزرێ. دەتەوێ چەندی ببەی؟ 10٪ .... 15٪..؟ یان لە مامەڵەیەکی فەرمیدا چەند دەبەی؟ بڕە پارەیەکی سنووردارە. ئەگەر وەکو پارە سەیری بکەی زۆر نییە، بەڵام لەناوبردنی ئابوورییەکەت و دەوڵەتەکەت زیانی گەورەیە. بۆیە پێموایە... دەتوانم بڵێم 90٪. زیانەکەی دەگاتە 90٪. دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانی سامانی گشتی. لە پرۆژەکاندا، دەبینی کە بۆنموونە نەخۆشخانەکە دروستکراوە، بەڵام لە شوێنێکی هەڵە، یان بە مواسەفاتی نادروست، ئەمە وێرانکارییە، هەموو نەخۆشخانەکەت بەفیڕۆ چووە. راستە دروستتکردووە و هەیە، راستە لەوانەیە هەر بەڕێژەی 10٪ شیرینی وەرگیرابێ، بەڵام بەو 10٪ی بردووتە هەموو پرۆژەکەت لەناوبردووە. دەبینی؟ کەواتە مەسەلەکە هەر دزین نییە بەڵکو وێرانکردنی کۆی سیستەمی ئابووری و ئیدارەدانی دەوڵەتە.

 

 

حەیدەر عەبادی: بەگۆڕینی رێکارەکان بەڵێ، بەڵام گۆڕینی رێکارەکانیش کارێکی ئاسان نییە. من بە شتێک دەستم پێکرد کە پێیدەڵێن ئاسانکاریی رێکارەکان، شتێکی هەنگاو بە هەنگاو بوو، سەرکەوتووش بووین، بەڵام نەیاری بەهێزیشی هەبوو تەنانەت لەناو دەزگاکانی دەوڵەت خۆی. دەزانی کە ناڕەزایی هەیە و خاوەخاو هەیە، تۆش دەبێ لە سەرەوە بەدواداچوون بکەی و چاودێر بی. ناتوانی یەک بە یەک و چاودێریی هەموو وردەکارییەکان بکەی کە ئەوە کاری دەزگاکانی دەوڵەتە، بەڵێ کاری نەکردە نییە، بەڵام پیویستی بە نیەتی راستگۆیانە هەیە، پێویستی بە کاری دروست هەیە نە کاری پروپاگەندەیی. دەتوانی کاری پروپاگەندەیی بکەی و خەڵکێک لە زیندان بهاوی، بەڵام ئەوانە گوناهباری راستەقینە نین. تۆ دەزانی رژێمی پێشوو خەڵکی دەگرت و لەسێدارەی دەدا، رەنگە پەیوەندیشیان بە کارەکەوە نەبووبێ، بەڵام وێنایەکی وا دەدەی کە تۆ دژی گەندەڵیت لەکاتێکدا بە کردەوە خەڵکی بێتاوان لەسێدارە دەدەی.

 

 

حەیدەر عەبادی: لە هەموومان بەهێزترە، بەهۆی ئەوەی کە بووە بە کولتوور. کولتووری گەندەڵی هەیە. شێوازی پەروەردەی هەیە. ئەم سیستەمە پەروەردەییەی ئێمە سەرکەوتوو نەبووە لەوەی وا لە گەندەڵی بکات کە مرۆڤ لەناخی خۆیەوە هەست بە تاوان بکات. ئێمە لەنێو خێزانەکان و لەنێو کۆمەڵگا دەبینین کە.. بەڵێ رقیان لە گەندەڵیی ئەوانی دی دەبێتەوە، بەڵام لەڕاستیدا دەیانەوێ خۆیان بچنە جێی ئەوان، ئەمەیە خاڵە جەوهەرییەکە کە پێویستی بە چارەسەری کولتووری هەیە. دەمەوێ شتێک بڵێم. لەلایەنی ئاینییەوە، دەربازبوون لە دنیای ئاخیرەت بە کۆمەڵ نییە تاکەکەسییە. لە رۆژی قیامەت هەرکەس لە کار و کردەوەی خۆی بەرپرسە. بڵێی من لە عەشیرەتی فڵانیم و خزمی پێغەمبەرم سوودی نییە، بەڵام لەم دنیا رزگاربوون دەستەجەمعییە. دەبێ بە کۆمەڵ خەڵک راستەڕێ بکەی بۆئەوەی کۆمەڵگە راستەڕێ بێ. ئەمە ئەگەر نەتوانین بیهێنینەدی سەرکەوتوو نابین. یەک کەس بە تەنیا ناتوانێ، ئەمە مەسەلەیەکی کولتوورییە، رابوونی کۆمەڵگە لە مەسەلەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بەوە دەستپێدەکات کە دەڵێ "خودا هیچ لە قەومێکدا ناگۆڕێ هەتا ئەوان خۆیان نەگۆڕن" واتە گۆڕین خودییە. سیستەمی پەروەردەت پێویستە، کولتووری کۆمەڵگە، رێنماییەکانی دەوڵەت، ئاسانکردنی رێکارەکان. کوتلە سیاسییەکان کە دەبێ لەگەڵ ئەندامانی خۆیان توند بن ئەگەر لە گەندەڵییەوە تێگلان نەک باوەشیان بۆ بگرنەوە، هاوکاریی سەرۆکوەزیران بکەن کە دەیەوێ بەگژ گەندەڵیدا بچێتەوە و لەسەر سەرۆکوەزیرانیش پێویستە کە بێلایەن و دادپەروەر بێت لە مەسەلەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، چونکە دەکرێ، لەگەڵ رێزم بۆ برام محەممەد شیاع سوودانی مەبەستم ئەو نییە، بەڵام بەگشتی پۆستێکت هەیە ، دەبێ دادپەروەر بی و پۆست و دەسەڵاتەکەت بەکارنەهێنێ بۆ بەرژەوەندی خۆت، دژایەتی نەیارەکانم بکەم بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی. لەمەدا دەبێ عەدالەت هەبێ بۆئەوەی سەرکەوتوو بی. زۆرینەی جار سەرۆکوەزیران بەوە تۆمەتبار دەکرێ کە دژایەتی نەیارەکانی دەکات، تەنانەت ئەگەر لەسەر حەقیش بێت، ئەمە بێگومان تۆمەتێکی ناڕەوایە.

 

 

حەیدەر عەبادی:  عێراق ئێستا دەرفەتێکی هەیە کە خۆی بڕیاری خۆی بدا، رەوشی هەرێمیی خۆت دەزانی هەموو وڵاتێک ئێستا کێشەی تایبەتی خۆی هەیە. رەوشی نێودەوڵەتییش دەزانیت. من ناڵێم کشانەوە هەیە، بەڵام پاشەکشەی ئەمریکی بەشێوەیەکی گشتی و نێودەوڵەتی هەیە لەوەی دەستێوەردان بکەن لەم ناوچەیە.

 

ئەمە لە چوارچێوەی ستراتیژیاندایە، نەک تەنیا ناوچەکە، لە چوارچێوەی ستراتیژیاندایە روانینێکی نوێ هەیە لە ئیدارەی ئەمریکا. چوونە نێو جەنگەکان و ناردنی سوپا.

 

 

حەیدەر عەبادی: روونە، گۆڕانی سەرنجیش هەیە، ئەمە روونە، مەگەر مرۆڤ خۆی هەڵبخەڵەتێنێت بڵێ نییە، دەرفەتێکی زێڕینە بۆ ئێمە کە سەر بە خۆمان بین. ئێمە خاوەنی بڕیارین، دەرفەتێکی زێڕینە.

 

 

حەیدەر عەبادی: ناڵێم سوودی هەیە، بەڵام وڵاتان دەستبەتاڵ نەبوون ، دەفەتێکە بۆ ئێمە کە بە دەستی خۆمان بڕیاری خۆمان بدەین. ئەمە دەرفەتە، پەیوەندییەکانیشمان لەگەڵ ئەم وڵاتانەدا بەشێوەیەکی دروست بونیاد بنێین. لەسەر بەرژەوەندی هاوبەش. نەک تەنیا کار بۆ بەرژەوەندی ئەو بکەم، بەڵکو کار بۆ بەرژەوەندییەکی هاوبەش بکەم لەنێوان ئێمە و ئەوان. دەرفەت هەن، ببینە، بەرژەوەندییە هاوبەشەکان زۆر زۆرن. زۆرن. لەنێوان ئێمە و ئێران، لەگەڵ تورکیا، لەگەڵ سووریا، لەگەڵ ئوردن، سعودیە و کەنداو. هەموو وڵاتان. زۆرن. بەڵام ئێمە تیشک بخەینە سەر خاڵەکانی بەیەکگەیشتن و هاوئاهەنگی بکەین لەسەریان. ئێستا با واز لە ناکۆکییەکە بێنین، دواتر چارەسەری دەکەین.

 

 

حەیدەر عەبادی: من ئەوەم گوتووە، ئێمە گەورەترین سنوورمان هەیە لەگەڵ ئێراندا هۆکارێکی بابەتیی هەیە.

، بەڵام تەنیا سنوور نییە، تەنیا سنوور نییە، دەزانن عێراق لە رۆژئاوادا زۆربەی بیابانی رۆژئاوایە، قورسایی دانیشتووان لە کوێیە، ئەگەر تەماشای نەخشەی عێراق بکەیت رۆژهەڵات قورسایی دانیشتووانە کە نزیکە لە سنووری ئێران، زۆر نزیکە. تۆ لە بەغداوە بۆ سنووری ئێران چەندە، مەودایەکی درێژ نییە، بۆیە قورسایی دانیشتووان نزیکە، هەروەها پەیوەندی رابردوو هەیە. بەڵێ هەشت ساڵی جەنگی وێرانکەر ویستی پەیوەندی لەنێوان هەردوو گەلدا تێکبدات، بەڵام سوپاس بۆ خودا، رەنگە تێمانپەڕاندبێت لەگەڵ ئەو ژمارە زۆرەی قوربانییە لەو کاتەدا. بۆیە بەرژەوەندی هاوبەش هەیە.. بابەتەکەی دیکە، سەدام هەشت ساڵ جەنگی بۆسەر ئێران هەڵگیرساند، جەنگێک هەشت ساڵ بەردەوام بوو نەک مانگێک و دوو مانگ و سێ، وێرانکەر بوو، وێرانکەر بوو بۆ ئێمە و وێرانکەر بوو بۆ ئێرانیش. ئێرانییەکان پێت دەڵێن رێگر چییە کە بگەڕێتەوە، رژێمێکی وەکو سەدام جارێکی دیکە دەگەڕێتەوە و هەمان شت لەدژمان دەکاتەوە. ئەمە بۆ نموونە.. بۆیە رەنگە گەرەنتییان بوێت کە ئەمە ناگەڕێتەوە. بۆیە هەژموونیان دەبێت تاوەکو رێگربن لە گەڕانەوەی شتی وا. ئێستا تۆ پێم دەڵێیت ئەمە دەستێوەردانە لە کاروباری نێوخۆیی عێراق، وانییە! رەنگە وابێت. بەڵام تێڕوانینی ئێرانییەکان وەربگرە، پێت دەڵێن ئێمە وێران بووین و تاوەکو ئێستاش کەس قەرەبووی نەکردینەوە، وێران بووین و ملیۆنێک یان نیو ملیۆن شەهیدمان دا، ئەمە جگە لە کەمئەندامان کە تاوەکو ئێستا کاریگەرییەکانی ماوە، ئەمە لە رژێمێکی سەرەڕۆ بوو کە جەنگی لەدژ هەڵگیرساندنین و عێراقی بەکارهێنا، ئێوە پێمان دەڵێن ئەم رژێمە سەرەڕۆیە نوێنەرایەتی عێراقییەکان ناکات، باشە بەڵام حوکمی عێراقی کرد. باشە، دەکرێت ئەمە لە ئاییندەدا بگەڕێتەوە، ئەی چۆن. ئەگەر هەڵە مامەڵە بکەین هەموو شتێک دەبێت. ئەگەر بێین و کەسی نەشیاو بێنینە شوێنی شیاو، سامانەکە بەفیڕۆ دەدەین و پەیوەندییەکانمان لەگەڵ خەڵکدا لەدەست دەدەین و گەندەڵی بکەین، دەگەڕێتەوە بۆ ناگەڕێتەوە. هەموو شتێک ئەگەر هەلومەرجەکەی بۆ گەنجاو بێت دەگەڕێتەوە. سەدام چۆن هات، ئایە سەدام لەژێر زەوییە هات، لەکوێوە هات، تاکێکی سەرەڕۆ و تاوانکاربوو، دەرەقەتی حیزبەکەی هات و دەرەقەتی دەوڵەت هات و وێرانکاریی کرد. کەسێک وێرانکاریی تەواوی کرد. وێرانکاری نەک تەنیا لەسەر گەل و لەسەر دەوڵەت، بەڵکو لەسەر خێزانەکەشی، تەنانەت خێزانەکەشی وێران کرد، بە بەڵگەی ئەوەی تەنانەت زاواکانی خۆی کوشت و کچەکانی خۆی هەتیو کرد، تاوانکارییەکە بەم ئاستە بوو، ئەمە وێرانکاریی تەواوە، بۆسەر خۆی و بۆسەر کەسانی دیکەش. بۆیە ئەمە چۆن بوو، چۆن حوکمی کردین. بۆیە دەڵێم دەبێت رێگری بکەین لەو کۆنترۆڵکردنە، هەر بۆیە هەستیارییەکی عێراقی زۆر تووند هەیە بەرامبەر بە سیستەمی نوێ لەوەی دەسەڵاتەکان لای یەک کەس کۆبکرێنەوە یان یەک لایەن، هەستیارییەکی عێراقی هەیە. لە ترسی ئەوەی ئەو رژێمە بگەڕێتەوە. رەنگە مافیشیان هەبێت لەوەدا.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئەمە فەلسەفەیە و نازانم ئێستا چۆن لێکی بدەمەوە. بەڵێ راستە رابردوویەک هەیە، بەڵام نایبینم بۆچی ترس لە ئاییندە، پێموایە رەنگە ئاییندە.. بڕوانە، عێراق رووبەڕووی هەڕەشەی مانەوە بووەوە، لە سەردەمی سەدام ئابڵووقە هەڕەشەی مانەوە بوو، بەرپرسانی ئەمریکی، هەندێک کەس دەچوون و چاویان پێیان دەکەوت لە سەرەتای نەوەدەکان، دەیانگوت ئەگەر ئەم رژێمە 10 ساڵی دیکە بەردەوام بووایە ئێتر عێراق نەدەما. لە 2003 عێراق بۆ پشێویی. خراپەکارییەکی زۆر لە تیرۆریستان و لایەنی دیکە هاتنەژوورەوە، کرانەوەیەکی ناسرووشتی سنوور هەبوو. تەقینەوەکانتان بیرە، تەقینەوەکان و تیرۆر. لە 2007 ئەمریکییەکان ویستیان بکشێنەوە، نەیانتوانی کۆنترۆڵی رەوشەکە بکەن، تیرۆر زۆر تووند بوو بەشێوەیەکی کە وڵاتی راپێچی شەڕی تایەفی کرد، بیرتانە. بەڵام عێراق لەنێو ئەوانە هەڵسایەوە.. هەمان شت لە کاتی داعش، خەتێکیان بەسەر عێراقدا هێنا و گوتیان عێراق سووتا و ئیتر نایاتەوە، سوپاس بۆ خودا عێراق هەستایەوە. عێراق هەستانەوەی تێدایە و کۆمەڵێک فاکتەری هێزی هەیە بەڵام پێویستی بزانین بەکارینێنین، من ترس لە ئاییندە نابینم. بەڵێ مرۆڤ سوود لە رابردوو ببینێت بۆ ئەوەی نەکەوێتە نێو هەڵەکانی رابردوو، بۆ ئەوەی سوود لە ئەزموونەکانی رابردوو ببینێت، بەڵام نابێت لە رابردوودا بژیت. رابردوو هەلومەرجی خۆی هەیە. رابردوو لایەنی پەیوەندیداری تایبەت بە خۆی هەیە، سوودی لێ دەبینم بەڵام تێیدا ناژیم، ئەگەرنا مرۆڤ لە مێژوودا بژیت لە رابردوودا دەژیت. شتێکی دیکە، رابردوویەکی زیندوو هەیە، ئێستا دیجلە و فورات رابردوون بەڵام زیندوون و هێشتا ئاوە و لێی دەخۆینەوە، بەڵێ تەمەنی رەنگە هەزاران ساڵ بێت، بەڵام هەیە. لە رووی عەقیدەی ئایینییەوە رابردوو هەیە بەڵام زیندووە، شەهیدبوونی حوسەین سەلامی لەسەر بێت پێش 1400 ساڵ روویدا بەڵام زیندووە لە ویژدانی خەڵکدا، شۆڕشێک لە ژدی ستەم و زۆر و بە گەندەڵی رازی نییە، ئەمە زیندووە، هەرچەندە کە لە رابردوودا روویدا. بۆیە بەشێک لە رابردوو ئەمڕۆ زیندووە. پەیامی ئیسلام پێش 1400 ساڵە بەڵام زیندووە. هەموو ئایینەکان زیندوون ئەمڕۆ، ئێستا مەسیحییەت تەمەنی چەندە؟ جوو تەمەنی چەندە؟ بەڵام هەیە و زیندووە، تاوەکو ئەمڕۆ شوێنکەوتووی هەن، شوێنکەوتووانی کتێبە پیرۆزەکان. شتێک هەیە مێژووە بەڵام زیندووە، کێشەی تێدا نییە. بەڵام کێشە هەن لە مێژوودا مرۆڤ لێی بکۆڵێتەوە، بۆیە توێژینەوەی مێژوو گرنگە، بکۆڵێتەوە چی روویدا. ئەوەی لەسەر گەلانی پێشوو جێبەجێ بوو بەسەر گەلانی ئێستاش جێبەجێ دەبێت. مرۆڤ سوود لە وانەکان ببینێت، چی وایکرد شارستانییەتی تەواو بڕوخێن؟ چی وایکرد شارستانییەتی تەواو هەستنەوە؟ ئەمە دەکرێت مرۆڤ لێی بڕوانێت بۆ ئاییندە و بڕوانێتە رابردووش.. بۆیە هەموویان دروستن، بەڵام رەنگە بەشکراو بێت، زیاتر تۆ دەڵێیت کورد دەڕواننە رابردوو و ئێستا و ئاییندە، ئەمە باشە، ئەمە باشە.

بۆ ئەوەی راشکاو بم، تەنانەت لە گۆڕەپانی شیعەشدا هەمان شت هەیە، رەنگە یەکێک لە هۆکارەکان ئەوە بێت ئەو برینانەی لە رابردوودا روویاندا قووڵن، زۆر قووڵن، بنەماش بە شێوەیەکی دروست بۆ چارەسەرکردنیان دانەندرا. ئەوەی بەسەر عێراقدا هات زۆر زۆرە. ناکۆکیش هەبوون کە وایکرد بەشێوەیەکی هەڵە بەکاربهێندرێن، ناکۆکی تایەفی هەیە، جیاوازی ئیتنیش هەیە، یان نەتەوەیی، هەیە. بەڵام بۆچی بەشێوەیەکی خراپ بەکاردەهێندرێت. تایفییەت بەشێوەیەکی خراپ بەکاردەهێندرێت بۆ ئەوەی یەکێکیان ئەوی دیکە بکوژێت؟ یان ناکۆکیی ئایینی بۆ ئەوەی یەکێک ئەوەی دیکە بسڕێتەوە؟ یان فرەیی رەچەڵەک کە یەکێک دژی ئەوی دیکە بێت و ئەوی دیکە رەتبکاتەوە، ئەمە دروست نییە، بەڵام لە رابردوودا روویدا. ئەگەر تەماشای تەواوی جەنگەکە بکەیت کە سەدام هەڵیگیرساند بۆسەر کورد بە بەکارهێنانی کیمیایی و ئەنفال و ئەوانی دیکە، وێرانکەرە. بۆیە مافی خۆیەتی مرۆڤی کورد کە وای وێنا بکات ئەمە لە بەغدایەوە، چونکە سەدام عرووبەی بەکارهێنا، بیرتانە، دروشمی عرووبەی بەکارهێنا، دروشمێکی قەومی پیس بۆ ئەوەی لە دژی کورد بیت بەو پێیەی عەرەب نین، لەبەر ئەوە لە بەغدا ناوی نابوو نەخۆشخانەی منداڵی عەرەبی، باشە ئەمە نەخۆشخانەیە بۆچی ناوی دەنێیت منداڵی عەرەبی، ئایە منداڵیکی کورد چارەسەر ناکرێت تێیدا. منداڵیکی تورکمان چارەسەر ناکرێت تێیدا، بۆچی ناونانێکی وا، ناونانێک کە ئاماژەیە بۆ نەتەوەیەک لە بەرامبەر نەتەوەیەکی دیکە، چونکە نەخۆشخانە دەبێت چارەسەری هەمووان بکات. ئەمە خراپترین نموونەی لایەنگیری و بەکارهێنانی نەتەوەییە بە ناشرینترین وێنە. لەبەر ئەمە لەو سەردەمەدا دەمێنێتەوە. من پێموایە پێویستی بە چارەسەر. بڕوانە، ئەوەی داعش لە موسڵ و ئەنبار کردی، بەتایبەتی لە موسڵ، داعش هەندێک خەڵکی لە دژی خەڵکی دیکە جووڵاند، وانییە، هەندیک گرووپی لە خەڵکی موسڵ لە دژی یەکدی جووڵاند، لەدژی شەبەک و ئێزدی و کریستیان، دەزانن.. من بە راشکاوی مەترسیم هەبوو لەوەی دوای سەرکەوتن بەسەر داعشدا تۆڵەسەندنەوە بگەڕێتەوە، ئەوانەی سەردەکەون تۆڵە دەسێننەوە، بۆیە زۆر وریا بووم. کۆمەڵگەکان پێکەوە گرێ بدەم و تۆڵەسەندنەوە روونەدات، ئەمە پێویستی بەوەیە کە سیستەمێک دادوەریی دروست دابنێیت، دادپەروەریی هەبێت و ئێمەش ئەوەمان کرد، من داوای ژمارەیەک دادوەری لە ئەنجوومەنی دادوەریی کرد کە باش بن لە نەینەوا و ئەنبار بۆ ئەوەی لێپێچینەوە لە داعشەکان بکەن و خێرا بوو و باش بوو. شتی دووەم ئەوەیە هاوڵاتیییان بگەڕێنیتەوە بۆ شوێنی خۆیان و جۆرێک لە ئاشتەواویی کۆمەڵایەتی دروست بکەیت، وا ناوم لێ نا، سوپاس بۆ خوداش سەرکەوتوو بووین، تۆڵەسەندنەوەی زۆر رووینەدا. هەمان شتی رابردوومان لەنێو خۆماندا وەکو عێراقی، بیرت نەچێ ئەمە نوێ نییە، رۆژانی عوسمانییەکان، ئێمەش لەو سەردەمەوە کۆمەڵێک پێشێلکاریمان راکێشا، رۆژانی عوسمانییەکان هەمان شت، لە مێژووی قووڵی عێراقدا هەموو ئەمانە هەن، هێشتا برینمان هەن، بەڵام من دەڵێم وەکو عێراقی پێویست ناکا ئێستا هەموو قورساییەکە لەسەر پشتمان هەڵبگرین، ئێمەی رۆڵەی ئەمڕۆ بەرپرس نین لێیان، لە رابردوو روویدا، با ئێستا تەماشای ئاییندە بکەین. بەڵێ چارەسەرێک دادەنێین بۆ ئەوەی لە رابردوو روویدا دووبارە نەبێتەوە، من لەگەڵ ئەم تێڕوانینەم، بەڵام سوپاس بۆ خودا عێراق تاوەکو ئێستا نەچووە نێو.. سەرەڕای ئەوەی قاعیدە و داعش هەوڵیاندا وڵاتەکە لە ململانێیەکی ئیتنی و تایەفی نوقم بکەن، سەرکەوتوو نەبوون. دەزانیت خەڵکی عێراق تائیفییەت رەتدەکاتەوە، پێموایە لەمەدا هەموومان سەرکەوتونە بۆ هەموومان.

 

 

حەیدەر عەبادی: راستە، پێموایە 93٪ بۆ 94٪ی عێراقییەکان موسڵمانن، بۆیە رێزگرتن لە بنەماکانی ئایین، خۆی کحوول لە زۆرینەی ئایینەکاندا حەرام کراوە، لە ئیسلامدا بە تەواوی حەرام کراوە، بەڵام لای ئایینەکانی دیکە زۆر بەکارهێنانی حەرام کراوە، ئەوەی دەبێتە هۆی سەرخۆش بوون.

 

 

حەیدەر عەبادی: من وەکو ئیسلامییەکی بە تەواوی نەخێر، دژی ئەوەم، شەرعی خودا هەیە و نابێت خەڵک بە ئاشکرا پێشێلی شەرعی خودا بکەن. بەڵام قسەی تێدایە، تۆ دەڵێیت شەرعی خودا، ئەمە بە بۆچوونی فیقهی خۆت شەرعی خودایە، کێ دەڵێت شەرعی خودایە، دەتەوێت بیسەپێنێت بەسەرمدا. داعشەکان هەوڵیاندا راڤەی خۆیان بۆ ئایین بەسەر خەڵکدا بسەپێنن، باشە کێ دەڵێت راڤەی ئەوان دروستە، بەپێچەوانە راڤەکەیان راست نەبوو. بۆیە بە چ مافێک، خودا دەڵێت زۆریی لە ئاییندا نییە، بە چ مافێک روانینی ئایینی خۆت بەسەر کەسانی دیکەدا دەسەپێنیت. پێموایە ئەمە حەقی تێدا نییە. بەڵێ مافی کۆمەڵگەیە خۆی بپارێزێت، بەو واتایەی ناکرێت کحوول بەم شێوەیە بە ئاشکرا بفرۆشرێت، تەنانەت لە ئەوروپاش نییە، لە ئەوروپا چەند کاژێرێکی دیاریکراو هەیە دەزانن، ناشبێت بیفرۆشێت بۆ خوار تەمەنێکی دیاریکراو، وانییە، ئەوە بە تاوانێکی تووند دادەنێن و سزای تووندی هەیە. ئەمە ئەو ئەوروپایەی کە کحوول تێیدا رێگەپێدراوە، باشە لای ئێمە پاشاگەردانییە، ئەمە پێویستی بە رێکخستنەوە هەیە.

 

 

حەیدەر عەبادی: ئێمە پێموایە وڵاتێکی نیشتمانین، بەشێوەیەکی گشتی شارستانین، ئایین دەبێت رێزلێگیراو بێ. ناشبێ بنەماکانی ئایینییەکان کە رێککەوتنی لەسەرە، پێشێل بکرێت، بەگوێرەی دەستوور. هەندێ سرووشی ئایینی هەن رێککەوتنی لەسەر هەیە و ناکۆکی لەسەری نییە، ئەمە ناکرێت پێشێل بکرێ، پێموایە ئەمە لەگەڵ واتا مرۆییەکان یەکدەگرێتەوە، وەکو رێگری لە زینا و کوشتن و دزی، ئەمانە هەمووی رێککەوتنی لەسەر هەیە تەنانەت لەگەڵ واتا و بەها مرۆییەکانیش بەشێوەیەکی گشتی.

 

 

 حەیدەر عەبادی: زۆر سوپاس