خوێندنەوەی رۆمان وەك هەوڵێك بۆ بینینی نەبینراوەكان

ئەوكاتەی لە ئیسرائیل هارۆكی مۆراكامی بە چەپڵەڕێزان بانگێشتی سەر ستەیج كرا بۆ وەرگرتنی خەڵاتی (قودس)، رووی كردە ئامادەبووان و ئاوا دەستی بە گوتارەكەی كرد: "لە زۆربەی زۆری رۆژەكانی ژیانم، خەریكی درۆكردن و درۆ نووسینم، لێگەڕێن ئەمڕۆ بە راستگۆیی لێرەوە بۆتان بدوێم. ئێوە دەزانن رۆماننووس واتە درۆچنێكی بە سەلیقە. بەڵێ‌، بەڵام بێگومان ئەوە تەنیا رۆماننووسەكان نین كە درۆ دەكەن، هەمووان دەزانین سیاسییەكانیش درۆ دەكەن. هەروەها دیبلۆماتكار و كەسە سەربازییەكانیش درۆی تایبەت بەخۆیان هەیە. هەروەها ئەوانەش كە ئۆتۆمبیلی بەكارهێنراو دەفرۆشن و لەحیمچی و وەستاكانیش درۆی تایبەتی خۆیان هەیە. بەڵام درۆی رۆماننووسەكان لەوەی ئەوانی دی ناچێ. چونكە هیچ كەسێك رەخنەی ئاكاریانەی ئەوە لە رۆماننووسەكان ناگرێت كە درۆ دەكات. بەڵكو چەند درۆكەی گەورەتر و باشتربێت هێندە داهێنەرانەتر دایدەڕێژێت و هێندەش گریمانەی ئەوە بەرزتر دەبێتەوە كە خەڵك بەگشتی و ڕەخنەگران بەتایبەتی ستایشی بكەن".

 

ئەم قسانەی مۆراكامی دەكرێت لە چەندین گۆشەنیگای جیاوازەوە بۆ تێگەیشتن لە دونیا و پەیامی گرنگی ئەدەب پەیوەست بە ژیان و كۆمەڵگاوە لێی بڕوانین، چونكە راستە بەشێكی گەورەی ئەدەب لەسەر خەیاڵ و فەنتازیا بنیاتنراوە، بەڵام ئەوە ئەدەبە، جیاواز لە واقیع دیوێكی تری كۆمەڵگا پیشانی هەمووان دەدات و ئەوەی لەڕاستیدا هەستی پێناكەین، ئەو وردتر و جوانتر پیشانمان دەداتەوە، ئەمەش پێچەوانەی ئەو بۆچوونەیە كە پێیوایە ئەدەب بەوپێیەی پێكهاتەی سەرەكی فەنتازیایە، هیچ سوودێكی بۆ ژیانی واقیع نییە، بەڵام (بۆرخیس) واتەنی "لەڕاستیدا ئەدەب ڕێگایەكە بۆ زیاتر هاتنەناوەوەی ژیان"، ئێمەش لەگەڵ هەمان بۆچوونداین كە بەشێكی گەورەی ئەدەب لەسەر خەیاڵ بنیاتنراوە و نووسەرەكان لە ڕێگەی فەنتازیاوە چیرۆكەكانی ژیان دەگێڕنەوە، دەربارەی ئەم بابەتە (ئارام كاكەی فەلاح) لە رۆمانی (شەربەتی ترس)دا سەرنجێكی ئێجگار جوانی هەیە‌ دەڵێت: "رۆمان وەك ژانرێكی ئەدەبی هەمووی خەیاڵ و درۆیە، بەڵام ئەوەی جوانە كە هەموو درۆكانی راستن، مرۆڤ لەناو درۆكانی رۆماندا راستگۆترە وەك لە راستییەكانی دەرەوە، درۆكانی ناو رۆمان جوانن و دونیا جوان دەكەن، بەڵام درۆكانی دەرەوە دونیایان شێواندووە". ئێستا لە تێگەیشتن لەم بۆچوونانەوە دەگەینە ئەو راستیەی كە ئەدەب نەك هەر خاوەن ئەفسوونێكی گەورەیە، بەڵكو بۆ ژیانی مرۆڤ و بینینی دیوی شاراوە و نەبینراوی تاك و كۆمەڵگا یەكێكە لە پێداویستیە سەرەكییەكان، چونكە لە ئەدەبدا هەموو دەنگە نەبیستراوەكان دەبیسترێن و هەموو نەگوتراوەكان رێگە دەدرێت بگوترێن. من بۆ زیاتر قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە رۆمانی (شەربەتی ترس) كە دوا بەرهەمی بڵاوبووەوەی نووسەر و چیرۆكنووس (ئارام كاكەی فەلاح)ـە، وەك نموونە وەردەگرم و هەوڵدەدەم لە ژێر رۆشنایی ئەو پێشەكییەكەی لە سەرەوە باسمانكرد، كەمێك ئەم رۆمانە بناسێنم.

 

 

ئەم رۆمانە دوایین بەرهەمی بڵاوكراوەی نووسەر و چیرۆكنووس (ئارام كاكەی فەلاح)ـە كە لەلایەن ناوەندی رەهەند لە سلێمانی چاپ و بڵاوكراوەتەوە. رۆمانەكە لە (137) لاپەڕەدایە و وەك تەكنیكی كارەكە، نووسەر بۆ (22) بەش دابەشی كردووە. ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ خوێنەر تا ماندوو نەبێت لە خوێندنەوە و بە ئاسانی بەش دوای بەشی رۆمانەكە بخوێنێتەوە.

 

چیرۆكی ئەم رۆمانە گێڕانەوەی بەسەرهاتی دوو خێزان و دوو كچی یەكێك لە شارەكانی هەرێمی كوردستانە كە یەكێكیان بەناوی (نازەنین)، بەهۆی نەمانی خێزانەكەیەوە بە منداڵی دەچێتە هەندەران و پاش تەواوكردنی كۆلێژی پزیشكیی تایبەت بە منداڵبوون، دێتەوە شارەكەی خۆی و نۆڕینگەیەك دەكاتەوە. لە هەمانكاتدا بەشێكی تایبەت و نهێنیش بۆ لەباربردنی منداڵ بۆ ئەو ژنانە تەرخان دەکات کە ئارەزووی منداڵبوون، یان لەدایكبوونی منداڵی زیاتر ناكەن. كچی دووەمیشیان بەناوی (مەحبووبەی نازدار) كە تاقانەی خێزانەكەیەتی وەك كچ و خاوەنی سێ برایە، براکانی پاش مردنی باوكیان دەبنە بەڵا بۆ خوشكەكەیان و بەردەوام ئازاری دەدەن، ئەم كچە بەهۆی ناپاكیی خۆشەویستەكەیەوە و لە یەكێك لە ژوانەكانیاندا، بەهۆی خواردنەوەی شەربەتێكەوە بێهۆش دەكرێت و دواتر لاقە دەكرێ و سەرەنجام دووگیان دەبێت و بەناچاری لە دەست براكانی هەڵدێت، ناونیشانی رۆمانەكەش بەناوی ئەو (شەربەت)ـەوە ناونراوە كە كچەكە دەیخواتەوە. دواتر كچی دووەم كە دكتۆرەكەیە، پاش ئازار و مەینەتیی زۆر دەینێرێتە دەرەوەی وڵات و براكانی كچەكەش بەتۆمەتی پیاوكوشتن دەگیرێن و سزا دەدرێن. ئەگەرچی ئەمە تەنیا كورتەیەك لە چیرۆكەكەیە و چێژی راستەقینە لە خوێندنەوە و وردەكاریی رووداوەكانی ناویدایە. بۆیە خۆتان رۆمانەكە بخوێننەوە.

 

 

هەمیشە كە رۆمانێك یان چیرۆكێك دەخوێنینەوە، بێ ویستی خۆمان وێنەی كارەكتەر و شوێنی روودانی رووداوەكانی دێنینە بەرچاومان، (بێگومان لێرەدا مەبەستم لە خوێندنەوەی رۆمانی نووسەرانی كوردە)، چونكە هەمیشە وا فێركراوین لەناو خەیاڵ و فەنتازیاشدا بەدوای ریشەكانی واقیعدا بگەڕێین، تا بزانین فڵان كارەكتەر لە كێ‌ دەچێت و فەڵانە شوێنی ناو رۆمانەكە دەكەوێتە كام گەڕەكی شارەوە، ئەم دیدە ئەگەر بەشێكی پەیوەندی بە شێوازی گێڕانەوەی نووسەر و هەڵبژاردنی تێمای چیرۆكەكەیەوە هەبێت، ئەوا بەشێكی پەیوەندی بە باش نەخوێندنەوەی ئێمەوە بۆ تێكست هەیە، (میلان كۆندێرا) دەڵێت: " فیگۆری رۆمان وێنەی ناوەوەی هیچ بوونەوەرێكی زیندوو نییە، بەڵكو تەواو خەیاڵییە"، بۆیە چیرۆكی هەر تێكستێك چەند ئاشنابێت بە ئێمە، هێشتا هەر رووداوە راستییەكە نییە و دەبێت ئێمە سەرەتا وەك رۆمان و تێكست و فەنتازیا لێی بڕوانین، نەك هیچ شتێكی دیكە. چونكە ئەوەی دەیخوێنینەوە، پێش هەموو شتێك رۆمانە نەك واقیع. (بەختیار عەلی) دەربارەی ئەم بابەتە دەڵێت: "شوبهاندنی كارەكتەرەكانی رۆمان بە فیگەری واقیعی، پتر ئەزموونی خوێنەرە تا ئەوەی ئەزموونی نووسەر بێت. كەسە واقیعییەكان وەك شتی نەبینراو و شاراوە دەردەكەون و دەژین تا لەناو چیرۆكدا یەكێك دەدۆزینەوە لەوان دەچێت". لە رۆمانی (شەربەتی ترس)دا بەر چیرۆكێك دەكەوین كە تا ڕادەیەك رووداوەكەی نزیكە لە واقیعەوە، شوێنی رووداوەكانی ئاشنان و یەكێكە لە بەسەرهاتە تراژیدیە زیندووەكانی ناو كۆمەڵگای ئێمە كە بە درێژایی ساڵانی رابوردوو چەندین چیرۆكی وا لە هەناوی كۆمەڵگای ئێمەدا روویانداوە و بەردەوامیش ئەگەرەكانی دووبارەبوونەوە و روودانیان هێشتا ئەگەری زیندوون. ئەم رۆمانە ئەگەرچی ئیشكردنە لەناو پانتایی فەنتازیادا، بەڵام دەستبردنە بۆ قسەكردن و پیشاندانی ئازارێك لە ئازارە شاراوەكانی كۆمەڵگای ئێمە، بە بڕوای من نووسەر شارەزایانە جگە لە دەرخستنی ئازارەكە و دەستخستنە سەر برینەكە، توانیویەتی دیوی دووەمی بكەر و هۆكارەكانی ئازارەكە ئاشكرا بكات و لە پاڵ پیشاندانی هەموو ناشیرینی و دڕندەیی و پیاوسالاریی كۆمەڵگای كوردیدا، میهرەبانی و جوانبینیی بەشێكی دیكەی مرۆڤی هەمان كۆمەڵگامان پیشانبداتەوە و پێمانبڵێت، هەرچەندە هەوڵی ناشیرینكردن و نەمانمان بدەن، هێشتا كەسانێك هەن كە دەیانەوێت جوانی و میهرەبانی و سۆز بۆ ئەم كۆمەڵگایە بگێڕنەوە.

 

 

كاتێك ئەم رۆمانە دەخوێنیتەوە، زیاتر بەر چیرۆكێكی واقیعی دەكەویت تا فەنتازی، بەجۆرێك هەست دەكەیت بەسەرهاتی كەسێكە دەیەوێت لە ڕێگای ئەم رۆمانەوە بۆ هەمووانی بگێڕێتەوە، ئەوەش كە یارمەتی ئەم شێوازە لە گێڕانەوە دەدات، بوونی ئەو زمانە سادەیەیە لە نێوان كارەكتەرەكاندا كە بێ هیچ زۆرلەخۆكردنێك خۆیان چۆنن ئاوا گفتوگۆ دەكەن، بۆیە كاتێك خوێنەر دیالۆگەكان دەخوێنێتەوە، بەر گفتوگۆی كچێكی سادە و دكتۆرێك دەكەوێت نەك دوو كەسی تایبەت و جیاواز كە هەردووكیان وەك یەك بدوێن، بلۆتی رۆمانەكە لەلایەن چەند كارەكتەرێكەوە دەگێڕدرێتەوە، واتە فرەگێڕەرەوەیە و هەریەكە لە (مەحبووبەی نازدار و دكتۆرە نازەنین) بەشێكی چیرۆكەكە دەگێڕنەوە، ئەوەی نوێ ‌و تازەیە لەم رۆمانەدا، گفتوگۆی نێوان ئەم دوو كچەیە. كاتێك دكتۆرە نازەنین چیرۆكی خۆی دەگێڕێتەوە، هێندە جوان باسی رووداوەكان دەكات (مەحبووبەی نازدار) دەڵێ: "دكتۆرە تۆ دەبووایە نووسەر بیت، چۆن نەبووی بە نووسەر؟" دكتۆرەش لە وەڵامدا بە دیدێكی نوێوە و وەك پزیشكێكی شارەزا دەڵێت: "نا من پێم خۆش بوو دكتۆرم و نووسەر نیم. نووسەربوون زەحمەتە، من دكتۆرم و لەناو نەخۆش و خوێن و نەشتەرگەرییەوە دێمە دەرەوە و هەوڵ دەدەم تا دەچمە لایان بیریان لێنەكەمەوە، بەڵام نووسەران خوێن و نەگبەتیی نەخۆشی خۆیان و هەموو دونیا دێننە ژورەكەی خۆیانەوە و قەت ناتوانن ئەو خوێنە لە دڵ و مێشكیان دووربخەنەوە، ئێمە وەك دكتۆرێك بە گرفتێكەوە خەریكین كە گرفتی خۆمانە، بەڵام نووسەران خەمی گرفتێك دەخۆن كە هی خۆیان نییە و بە زۆر بووە بە هی خۆیان. ئێمە نەخۆش دوای نەخۆش دڵمان پێیان خۆش دەبێ و چاكیان دەكەینەوە، بەڵام نووسەران كتێب دوای كتێب خەمگینتر و تەنیاتر و پیرتر و دوودڵتر و بە خەم قورستر دەبن".

 

 

(پۆڵ ئۆستەر)ی رۆماننووس دەڵێ: ‌"چیرۆك تەنیا لەوانە روودەدات كە دەتوانن بیگێڕنەوە". نووسەری ئەم رۆمانەش یەكێك لەو چیرۆكنووسانەی دونیای ئەدەبیی ئێمەیە كە بێئەنداز توانای جوانگێڕانەوەی چیرۆكی هەیە و كاتێك بەرهەمێكی دەخوێنیتەوە، بەر زمانێكی سادە، بەڵام قووڵ و پڕمانا لە گێڕانەوەسازی دەكەویت. هەربۆیە كاتێك ئەم رۆمانە دەخوێنیتەوە، بەتەنیا بەر گێڕانەوە و خوێندنەوەی بەسەرهاتێك ناكەویت و بەس، بەڵكو دەكەویتە ناو بیركردنەوە لەو هەموو دژبەیەكیەی لەناو ئەم كۆمەڵگایەی ئێمەدا هەیە، كە رەنگە ئەوە هەر لە توانای ئەدەبی راستەقینەدا بێت بیبینێ‌ و بیگێڕێتەوە. ئەم رۆمانە ئیشكردنە لەسەر (پیاوسالاری، دڵڕەقی، نەبوونی ویژدان، ئازار، وەك مرۆڤ تەماشانەكردنی مێیینە، تاوان، فریودان، قوربانی، لەباربردنی منداڵ، لە هەمووی خراپتر گومان لە نەبوون و سەروەرنەبوونی یاسا)، ئەم رۆمانە ڕاستە تەوەرە سەرەكییەكانی لەم بازنانەدا دەخولێتەوە و مەبەستیەتی لەم دیاردانە ئاگادارمان بكاتەوە، بەڵام لە پاڵ ئازار و نەهامەتی و رەشبینیدا ئیش لەسەر (جوانی، میهرەبانی، خۆنەویستی، بوێری، راستگۆیی و مرۆڤدۆستی) دەكات. چێژی خوێندنەوەی ئەم رۆمانە، چێژی ئاشنابوونە بە زمانی سادەی بێگرێ‌ و ئاشنابوونە بە جواننووسین، هەر ئەمەش لایەنی گرنگی ئەم رۆمانەیە و ناچارمان دەكات بیخوێنینەوە.

 

 

- تەلیسمی گێڕانەوە- هارۆكی موراكامی- وەرگێڕانی: كامیل محەممەد قەرەداغی

- رۆمان و ژیاننامە- حەمەسەعید حەسەن

- خۆرهەڵات و لەبیركراوەكانی- دەربارەی رۆمانی دەریاس و لاشەكان