خوێنەرانی جیهان یەكگرن!

مارتن بوشنەر
وەرگێڕانی: ئەنوەر عەباسی

دوانیوەڕۆی 31ی جانیوەری 1827 ئەو رۆژە بوو كە ڕوانینێكی نوێ بۆ ئەدەبیات لەدایك بوو. لەو ڕۆژەدا ''یوهان پیتەر ئیكەرمان'' سكرتێری بەئەمەگی ''یوهان ڤۆڵڤگانگ گۆتە'' وەكوو هەمیشە بەرەو ماڵی خاوەنكارەكەی بەڕێكەوت. گۆتە پێیگوتبوو كە خەریكی خوێندنەوەی كتێبێكی چینییە بە ناوی (دڵداریی چینی- 1824). 

ئیكەرمان بە دەنگی بەرز گوتی: دەبێ شتێكی سەرسوڕهێنەر بێ! گۆتە وەڵامی دایەوە: نا، زۆر كەمتر لەوەی كە بیری لێدەكەیتەوە سەرسوڕهێنەرە. ئیكەرمان كە تووشی سەرسوڕمان هاتبوو، دیسان گوتی: ئەم ڕۆمانە چینییە دەبێ بەرهەمێكی زۆر تایبەت بێ! گۆتە لە وەڵامدا گوتی: نەخێر چینییەكان هەزاران چیرۆكی لەم جۆرەیان هەیە، تەنانەت ئەو سەردەمەش كە باپیرانی ئێمە هێشتا لەناو دارستان دەژیان.

پاشان لە درێژەی ئەم گفتوگۆیەدا گۆتە بە دەستەوشەیەك دەگا كە سكرتێرەكەی وشك دەكا: ''سەردەمی ئەدەبیاتی جیهانی هاتووە و هەموومان دەبێ بۆ خێراتر سەرگرتنی هەوڵ بدەین''. 

''ئەدەبیاتی جیهانی''... ئایدیای ئەدەبیاتی جیهانی لەم گفتوگۆیەوە لە وایمار كە شارێكی بچووكی ئاڵمانیایە، سەرچاوەی گرت. لەو سەردەمەدا پاریس لەباری شكۆ و توانای فەرهەنگییەوە وایماری وەكوو هەموو شارەكانی دیكەی ئەوروپا خستبووە پەراوێزەوە.

لەبەر پاریس ئەو شارانەی تر نەدەبینران. پاریس فەرهەنگی مەزنشاریی خۆی هەناردەی هەموو شوێنێك دەكرد و ئەوروپاییەكان ناچار دەبوون ڕۆمانی فەڕەنسی بخوێننەوە، هۆنراوەی فەڕەنسی لەبەر بكەن و سەیری شانۆ فەڕەنسییەكان بكەن. زۆربەی هونەرمەندان و بیرمەندانی ئەڵمانیا بۆ بەرەنگاری لەبەرانبەر دەسەڵات و هەژموونی فەرهەنگی فەڕەنسی دژكردەوەیەكی ناسیۆنالیستییان نواند. 

ئەوان چیرۆكە فۆلكلۆرەكان و پێكهاتە و تۆوە ڕەسەنەكانی گەپ و گاڵتە و قسەی نەستەق و چیرۆكەكانی نێو گوند و شارەكانی ئەڵمانیایان هێنا و كۆیانكردنەوە و بایەخیان پێدان و كۆی ئەمانەیان وەكوو ''فەرهەنگی ئەڵمانی'' ناودێر كرد. لە ڕاستیدا، ئەوان بیرۆكەی فەرهەنگی ڕەسەنی ئەڵمانییان لە بەرانبەر ''كۆمەڵگای'' بەریتانی و ''شارستانییەتی'' فەڕەنسی ساز كرد و هەر ئەمە بوو بە بناغەیەك بۆ سازبوونی دەوڵەت- نەتەوە (دەوڵەتی نەتەوەیی)ی ئەڵمانی لە داهاتوودا. (ئەم شێوازی هەڵسوكەوتە لە زۆربەی وڵاتانی دنیا لە بەرانبەر ئەویتری بەهێزتردا گیراوەتە بەر و وەك دەزانین لە كوردستانیش بە هیمەتی نووسەران و شاعیران و لێكۆڵەران هەوڵی بۆ دراوە و بەرهەمەكەی بووە بەم پاشخانە ئەدەبیاتی و فەرهەنگییەی كە ئێستا وەكوو فەرهەنگ و وێژەی كوردی دەیناسین. و)

گۆتە خۆی بە شێوازی فەڕەنسی پەروەردەی دیتبوو. ئەو لەگەڵ ناسیۆنالیستە ئەڵمانەكان هاوڕا بوو كە دەبێ كۆتایی بە هەژموونی فەرهەنگی فەڕانسە بهێنرێ، بەڵام لەگەڵ گەڕانەوە بۆ ڕەگوڕیشە و بناغەی گوندی و هۆزەكی تەبا نەبوو. ئەو دەیویست بەدیلێك بۆ دوو شت بدۆزێتەوە: یەكەم فەرهەنگی مەزنشاری و دووەم ناسیۆنالیزمی ئەڵمانی. 

بۆ ئەم مەبەستە سەرەتا ڕووی كردە بەریتانیا و بە تایبەت ولیام شێكسپیر، بەڵام زۆر زوو تێگەیشت كە خۆخستنە بن ڕكێفی فەرهەنگی بەریتانی پێشكەوتن و چاكسازی نییە. ئەو پێویستی بە شتێك بوو كە نەك تەنیا جیاواز بێت، بەڵكوو گەورەتر و باشتریش بێت. ڕێگاچارەیەك كە ئەو پێیگەیشت ''ئەدەبیاتی جیهانی'' بوو.

ئەدەبیاتی جیهانی وەكوو ڕێچارەی پرسێك داهێنرا كە گۆتە وەكوو بیرمەندێكی ناوچەیی (كە لە نێوان هەژموونی مەزنشاری و ناسیۆنالیزمی ناوچەییدا گیری كردبوو) لەگەڵی دەستەویەخە بوو. ئەو جگە لە ڕۆمانە چینییەكان، شانۆنامەی كلاسیكی ''شكونتلا'' بەرهەمی ''كالیداسا''ی بە زمانی سانسكریت خوێندبووەوە، هەروەها فێری عەرەبیش ببوو، ''حافز''ی فارسینووسیشی دەناسی. ئەم شتانە قەت سەرنجی هاوڕێ و هاودەم و هاونشینەكانی ئەوی ڕانەكێشابوو.

 جارێكیان لە ساڵیادی لەدایكبوونیدا بە مەبەستی گاڵتەپێكردن عەمامەیەكی عەرەبییان بە دیاری بۆ برد. بەڵام ئەم گاڵتەپێكردنە نەیتوانی ئەو لە كارەكەی سارد بكاتەوە. بەڕای گۆتە ئەدەبیاتی جیهانی هێمایەكی ئاشكرای خولیایەكی جیهانی بوو. ئەو خولیایەی كە جیهانێك وێنا دەكات تێیدا هیچ زمان و نەتەوەیەك سەردەست نییە و هیچ زمان و نەتەوەیەكیش بندەست نییە. ئەدەبیاتی جیهانی لەڕاستیدا دەربڕینێكی فەرهەنگی بوو لە نەزمێكی سیاسیدا. نەزمێك كە لەودا جیهانی مرۆڤ ناسیۆنالیزم و داگیركارییەك كە لە سەدەی 19 دا بەسەر جیهاندا زاڵ بوو، تێدەپەڕێنێ.

گۆتە بۆ گەیشتن بەم ئامانجەی هاوپەیمانێكی بەهێزی هەبوو: بازاڕی جیهانی. ئەمەی كە بەرهەمە ئەدەبییەكانی وڵاتە دوورەدەستەكان خەریك بوو بە بەربڵاوی و بە ئاسانی دەگەیشتنە دەست گۆتە لە پەراوێزەكانی ئەم بازاڕە جیهانییەدا و هەر ئەمە وای دەكرد بیرۆكەی ئەدەبیاتی جیهانی هێندەی جاران دوور و ئەستەم نەنوێنێ. ئەم بازاڕە جیهانییە هەتا ئەو جێگایەی گۆتە تێگەیشتبوو (و دروستیش تێگەیشتبوو. و) ڕۆڵێكی تایبەتی بە زمانی ئەڵمانی دەدا: هەركەس كە ئەڵمانی بزانێ و فێری بێ، ڕێگای بۆ بازاڕێك خۆش دەبێ كە هەموو نەتەوەكان بەرهەمەكانیان دێننە ئەوێ.

 هەر بەم لۆژیكە دەزگاكانی چاپ و نووسەرە ئەڵمانەكان توانییان لە ڕێگای وەرگێڕانەوە (بەهۆی جیاوازیی فەرهەنگی لە نێوان زمانی سەرەتا و زمانی مەبەست و خودی تەوەری زمان. و) داهاتیان هەبێ و ئەدەبیاتی وڵاتانی دوورەدەست بە زمانی ئەڵمانی بگاتە كتێبخانەكانی ئەڵمانیا.

ئەم بۆچوونەی گۆتە كە پێیوابوو سازبوونی بازاڕی جیهانی بناغەی ئەدەبیاتی جیهانی داناوە، مێشكی فرێدریش ئەنگڵز و كارڵ ماركسی داگیر كرد. ئەنگڵز ڕۆیشتبوو بۆ مەنچێستەر هەتا شێوازە پێشكەوتووەكانی سیستەمی پیشەسازی ببینێ و فێریان ببێ و ماركس چووبوو بۆ بەرلین هەتا خۆی نوقمی فەلسەفە بكات. ئەم دووە یەكیانگرت هەتا خوێندنەوە ئابوورییەكانی ئەنگڵز لە بارەی سیستەمی پیشەسازی لەگەڵ هزرینە فەلسەفییەكانی ماركس تێكەڵاو بكەن. كاتێك داوایان لەم دوو كەسە كرد كە گەڵاڵەیەكی نوێ بۆ گرووپێكی نهێنیی ڕادیكاڵ لە لەندەن دابڕێژن، ئەوان مانیفێستی كۆمۆنیست (1848) یان نووسی.

لە یەكێك لە بەندەكانی دەقی مانیفێستی كۆمۆنیستدا ئاوایان بە باڵای ڕۆڵی پۆزەتیڤی بۆرژوازی لە لەنێوبردنی پێكهاتە فیۆداڵییەكانی سەدەكانی ڕابردوودا هەڵدا: ''بۆرژوازی بە بەكارهێنانی بازاڕی جیهانی، بەرهەمهێنان و بەكارهێنانی كردووە بە بابەتێكی جیهاننیشتمانی. بۆرژوازی بە ئازاردانی دوژمنەكانی بەستێنی نەتەوەیی لەبن پێی پیشەسازی دەركێشا كە لەسەر ئەو دامەزرابوو.. ئەم پیشەسازییانە ئیتر مادە خۆجێییەكان بەكارناهێنێ، بەڵكوو ئەو مادە خاوانە دەكار دەكا كە لە دوورترین ناوچەكانەوە لە خاك دەرهێنراون و بەرهەمەكان نەك تەنیا لە خودی وڵاتی بەرهەمهێنەر، بەڵكوو لە هەموو جیهاندا بەكاردەهێنرێن... بە جێگای گۆشەگیری و خودكیفایەتی نەتەوەیی و ناوچەیی جاران، ئێستا بازرگانییەكی بەربڵاو لە چوارقوڕنەی جیهاندا هەیە و نەتەوەكان پێكەوە بەستراونەتەوە و ئەمە نە تەنیا لە بەرهەمهێنانی مادیدا، بەڵكوو لە بەرهەمهێنانی مەعنەوی و هزریشدا بە هەمان شێوەیە. ئافراندنە مەعنەوی و هزرییەكانی هەركام لە نەتەوەكان دەبێ بە سامانی هاوبەشی هەمووان. یەكڕەهەندبوون و بەرچاوتەنگیی نەتەوەیی لە هەمیشە زیاتر كاڵ دەبێتەوە و لە ئەدەبیاتی ناوچەیی و نەتەوەییەوە، ئەدەبیاتێكی جیهانی سەرهەڵدێنێ''.

بازاڕی جیهانی بیرۆكەی ئەدەبیاتی جیهانی لێ بەرهەم هات و كۆڵۆنیالیزمی ئەوروپایی بناغەی بازاڕی جیهانی بوو. كەواتە ئایا خودی ئەدەبیاتی جیهانیش جۆرێك پەرەپێدەری داگیركاری نەبوو؟ لە ڕوانگەی ماركس و ئەنگڵزەوە وەڵامی ئەم پرسیارە ''ئەرێ'' بوو، بەڵام بۆ ئەوان خودی بابەتی جیهانیبوون و ئەدەبیاتی جیهانی پرسی سەرەكی نەبوون، بەڵكوو پرسی سەرەكی لەمەڕ ئەدەبیات بۆ ئەوان جۆرێتیی ئەم ئەدەبیاتە بوو. گرینگ ئەوە بوو ئەدەبیاتی جیهانی لەسەر بناغەیەكی نوێ دابمەزرێ، بناغەیەكی نێونەتەوەیی و ڕزگاریدەر و جیهاننیشتمان.

 ماركس و ئەنگڵز بە پڕدانە داوێنی ''ئەدەبیاتی جیهانی'' بەشوێن ویستێكی زۆر تاكەكەسییانەی خۆشیانەوە بوون. ئەوان گوتیان كە مانیفێستەكەیان بە زمانەكانی '' ئینگلیزی، فەڕەنسی، ئەڵمانی، ئیتاڵی، فینلەندی و دانماركی'' بڵاودەبێتەوە. زمانی سەرەكی، واتە زمانی ئەڵمانی خرابووە نێوەڕاستەوە و ئەمە لەخۆڕا نەبوو. ئەوان دەیانویست دەقەكەیان ببێتە پێوەر و ئولگویەك بۆ ئەدەبیاتی جیهانی. (واتە بایەخ بە فرەزمانی و هەر زمان بە قەد زمانەكانی تر بدرێ. و).

لە سەردەمی گۆتە و ماركس و ئەنگڵز بەملاوە ئیتر ئەدەبیاتی جیهانی هەوڵیداوە ناسیۆنالیزم و داگیركاری بۆ بەرژەوەندی كۆمەڵگایەكی جیهانی دادپەروەرانەتر وەلابنێ. (دیارە مەبەستی نووسەری وتارەكە لە ناسیۆنالیزم، ناسیۆنالیزمی هێرشبەری سەردەست و ڕكەبەرایەتیخوازە نەك ناسیۆنالیزمی بندەستە.و) لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا هاچسۆن پازێنت، ڕەخنەكاری ئێرلەندی ئاڵاهەڵگری پشتیوانی لە ئەدەبیاتی جیهانی بوو. لە ئەوروپا هۆگۆ مێلتزێلی هەنگاری گۆڤارێكی بۆ پەرەپێدان بە ئەدەبیاتی جیهانی دامەزراند. لە هیندستان ڕابیندرانات تاگوور لەم مۆدێلە ئایدیاڵیستییە پشتیوانی دەكرد. ئەو ئەدەبیاتی جیهانی وەكوو چەكێك لە دژی داگیركاری دەبینی.

ئەمڕۆكە بە هاتنەگۆڕێی ناوچەگەری و نەتەوەگەری لە ئەمریكا و شوێنەكانی تری دنیا ئەدەبیاتی جیهانی بۆ جارێكی تر بووە بە پێویستییەكی سیاسی و بەكەڵك.

سووڕی ئازادانەی ئەدەبیات باشترین چەكی ئێمەیە لە بەرانبەر ناسیۆنالیزم و داگیركاریدا (چ كۆنە بێ چ نوێ)، چونكە ئەدەبیات تەنانەت لە وەرگێڕانیشدا ڕێگای دەستپێڕاگەیشتنێكی بێوێنەیە بۆ فەرهەنگەكانی دیكە و بیركردنەوەی ئەویترمان پیشاندەدا. ئەو شتەی كە مرۆڤ  هەتا ئێستا لە هەموو زانست و هونەرەكاندا كردوویەتی، هیچكامیان ناتوانن بەو شێوەی كە ئەدەبیات دەتوانێ، توانای خەیاڵی ئێمە، تێگەیشتنی ئێمە و هاودڵیی ئێمە لەگەڵ مرۆڤەكانی دیكە و ژیانی ئەوان دەوڵەمەند بكات. ئەمە هەروەها بەو واتایە دێت كە دەستڕاگەیشتن بە بیرۆكەی ئەدەبیاتی جیهانی قەت كارێكی ئاسان نییە و هەموو شتێك بەستراوەتەوە بە ڕادەی هەوڵ و تێكۆشانی ئێمە. ئەدەبیاتی جیهانی ئەگەرچی بازاڕە، بەڵام بازاڕێكە كە دەبێ بە هەر شێوەیەك بووبێ بمێنێ و گەشە بكات.