ئەدەب لە سەردەمی دیجیتاڵدا

هەندێك پێیانوایە دونیای ئەلیكتڕۆنی سەبارەت بە ئەدەب تەنیا ڕۆڵی هەڵگرتن و پاراستن و ئەرشیفكردن دەبینێ، یان تەنیا ڕۆڵی دیوارێك دەبینێ كە تۆ بابەتەكانی خۆتی پێدا هەڵبواسی تا خەڵكانی دیكە بیانبینن، بەڵام ڕوون و ئاشكرا دیارە كە ئەمە تێڕوانینێكی كورتبینانەیە و دونیای دیجیتاڵ و ژمارە، كاریگەری و كارلێكەكەی زۆر لەمە زیاترە.

 

بۆ نموونە ئەو كەرەستە و هێمایانەی شیعر لە سەردەمێكدا بەكاریاندێنێ، لە سەردەمێكی دیكە دەگۆڕێن، پێشتر شیعر لەلایەن شاعیرەكانەوە دەنووسرا و چەند ڕێگەیەك هەبوو بۆ بڵاوكردنەوەی، لەوانەش: بڵاوكردنەوەی لە شێوەی نووسراو و كتێب و گەیاندنی بە خوێنەر، یان لە ڕێگای خوێندنەوەی لە كۆڕ و كۆبوونەوەكان لەلایەن خودی نووسەرەكەیەوە، یان لەلایەن كەسانی دیكەوە، لە قۆناغێكی دیكەدا شیعر دەكرایە گۆرانی، گۆرانیبێژ و ئاوازدانەرەكان، بە جۆرێك شیعریان دەگۆڕی بۆ گۆرانی كە خەڵك حەزیان لێیبێت و لە بیر و زەینیاندا بمێنێتەوە، واتا شیعر هەر ئەو دەرفەتانەی هەبوو بۆ بڵاوبوونەوە، بەڵام لە سەردەمی ئێستا و بە كاریگەریی تەكنۆلۆژیای نوێ، سیستەمی گوزارشتكردن و پێشكەشكردنی شیعر گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بۆ نموونە شیعر بە شێوەی وێنەی جوڵاو و بینراو و هێمای گوزارشتلێكراو پێشكەش دەكرێت، یان ڤیدیۆ كلیپی بۆ دەكرێت و لە كەناڵەكانی تەلەفزیۆن و ماڵپەڕە ڤیدیۆییەكان و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە پێشان دەدرێ و بڵاودەكرێتەوە، دەقە ئەدەبییەكانی دیكەی وەكو چیرۆك و رۆمانیش بە هەمان شێوە، بەشێوەی خوێندنەوە و دروستكردنی وێنەی گوزارشتی و ئەنیمەیشن، یان هەر جۆرە وێنەیەكی دیكە پێشكەش دەكرێت و خوێندنەوە و وێنەكە بەیەكەوە دادەنرێ. یاخود تەنیا خوێندنەوەی دەقەكە و گۆڕینی لە دەقێكی خوێنراوەوە بۆ دەقێكی بیستراو، ئەمە كاریگەریی تەكنەلۆژیایە و لەم حاڵەتەشدا خوێنەر ئەگەر كاتی زۆری بۆ خوێندنەوە نەبێ، دەتوانێ بەدەم وەرزشكردن، یان لەناو ئۆتۆمبێلەكەی و لە كاتی لێخوڕینی ئۆتۆمبێل یان هەر كاتێك، گوێ لە كتێب ڕادێرێ. بێگومان ڕەنگە هەمان تەركیزی خوێندەوەی نەبێ، بەڵام لە نەبوو باشترە.

 

هەڵبەت رۆمان و چیرۆك، پێش ئەو دونیا ژمارەییەی سەردەمی تەكنەلۆژیاش چوونەتە ناو دنیای نوێی تەكنۆلۆژیا سەرەتاییەكان، ئەویش لەڕێی چوونە ناو سینەما و شاشەكانەوە، بەڵام دواتر لەگەڵ پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا و بوارەكانی دیكەی هونەر (سینەما، درامای تەلەفزیۆنی، شانۆ، تەنانەت شێوەكاری و پەیكەرتاشییش) گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە و ژانرە ئەدەبییەكان تێكەڵی ئەم هونەرانە بوونە.

 

گوتاری ئەدەبی، بەوپێیەی خۆی لە خۆیدا جۆرێك لە پیشەسازیی داهێنان و بەرهەمهێنانە، وەكو گوتمان تەنیا لە كەسایەتی نووسەر (ئەدیب)دا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو دارای ئەوەیە لە كۆمەڵێك لایەنەوە كارلێكی لەگەڵدا بكرێ، ئەوانەی لە سەردەمی ئێستاشدا دەتوانن كارلێك لەگەڵ ئەدەبدا بكەن، هەر خوێنەر و ڕەخنەگران نین، بەڵكو كەسانی تەكنیككاریشن كە دەتوانن ئەدەب لە زمانێكی شیعری و سۆز و گوزارشتكەرەوە بگۆڕن بۆ هێمای ژمارەیی و وێنە و ئامرازەكانی دیكەی گوزارشتی دیجیتاڵی.

 

لە كۆنەوە تا ئێستا، ئامراز و ئامێرەكان، یان داهێنراوەكانی مرۆڤ بەشێوەیەكی گشتی، لەوانەش: ئامێرە سەرەتاییەكانی مۆسیقا و ئامێری چاپ و تا دەگاتە كۆمپیوتەر و ئامرازە پێشكەوتووەكانی دیكەی ئەم سەردەمە، ڕۆڵی زۆریان هەبووە لە گەیاندن و بڵاوكردنەوەی داهێنانە ئەدەبییەكان بەشێوازی جۆراوجۆر.

 

ئەو پرسیارەی كە تەكنۆلۆژیا چی لە ئەدەبیات سەندووە و چیشی پێ بەخشیوە؟ تا ئێستا وەكو مشتومڕێك بەردەوامە و پێناچێت وەها زوو ببڕێتەوە، بەڵام ئەوە زانراوە كە لە سەردەمی ئێستادا پەیوەندیی نێوان ئەدەب و تەكنۆلۆژیا تەنیا پەیوەندیی ئاڵوگۆڕ و وەرگرتن و بەخشین و سوودوەرگرتن و زیان بەیەك گەیاندن نییە، بەڵكو پەیوەندییەكی ناچارەكییە، واتا ئەدەب لە بەرامبەر هەیمەنەی تەكنۆلۆژیا دوو ڕێگای لە پێشە، یان دەبێ بچێتە ژێر بار و كاریگەرییەكەیەوە و بەو ئامرازانە بڵاوبێتەوە، یان دەبێ لەناوخۆیدا قەتیس بێت و گیر بخوات و تەنیا بگاتە كەسانێكی دیاریكراو. تەكنۆلۆژیاش ناتوانێ بوونێكی جوان و بەرچاوی هەبێ، بێ ئەوەی دەقە ئەدەبییەكان بگرێتەخۆ و خوێنەر و هۆگرانی ئەدەب بەهۆی ئەدەبەوە زیاتر ئەم دونیا گریمانەییە بەكاربێنن.

 

هەر لە چوارچێوەی ئەم كارلێكەی نێوانیان، تەكنۆلۆژیا لەوەدا سوودی زۆری بە ئەدەب گەیاندووە كە بە خێرایی و بەربڵاوی دەگاتە هەموو سووچێكی جیهان. ئەگەر ئێمە پێشتر تەنیا لە سنوورێكی دیاریكراو و تەنیا ئەو میراتە ئەدەبییەمان دیتبێ كە لە زمانە نزیك و بەربڵاوەكانی جیهاندا هەبوون، ئەوا ئەمڕۆ تۆ دەتوانی بە نەناسراوترین نووسراوی ئەدەبیی وڵاتانی دوورەدەست ڕابگەی. هەڵبەت ئەمە بێ كاردانەوەش نییە، چونكە زۆر کەس پێیانوایە ناكرێ میراتی گەورەی عەقڵی ئینسانی، هێندە خۆشدەست بێت بە سانایی و بێ ماندووبوون دەستكەوێ و هەر كەسێك بیەوێ بگاتە دەستی، بەڵكو خوێنەر بۆ ئەوەی چێژی لێ وەرگرێ و سوودی لێ ببینێ، پێویستە بە بەدەستخستنییەوە ماندوو بێت.

 

یەكێك لە زیانەكانی ئاسان بڵاوكردنەوە لە ڕێگای دونیای دیجیتاڵی ئەوەیە كە نووسەری سەرەتایی لە ڕێگای تەكنۆلۆژیاوە، دەتوانێ بەرهەمەكانی بڵاوبكاتەوە، ئەمە لەلایەك بەرهەمی كرچوكاڵ و بێمانا زۆر دەكات. بەڵام لەلایەكی دیكەشەوە سوودبەخشە كە وا دەكات بەهرەی زۆر و توانای مرۆیی باش بدۆزرێنەوە، رەنگە ئەگەر تەكنۆلۆژیا نەبێ، ئەو دەرفەتەیان نەبێ بەرهەمەكانیان بڵاوبكەنەوە.

 

تەكنۆلۆژیا، ڕێگای ئەوەشی بۆ خوێنەران خۆش كردووە كە لەگەڵ نووسەرەكان لە پەیوەندیدا بن و كار و كاردانەوە لە نێوانیان دروست بێت، هەروەها نووسەرانیش لەوە تێبگەن كە كاردانەوە و ئاستی دەنگدانەوەی بەرهەمەكانیان لەناو خوێنەراندا تا چ راددەیەكە، ئایا ئەوەی ئەوان دەینووسن بەڕاستی دەقی داهێنەرانە و دڵخوازی خوێنەرانە، یان جۆرێكە لە خۆڕازیكردن.

 

بەگشتی، ئەو ئەدەبەی پەیوەندیی بە سەردەمی دیجیتاڵییەوە هەیە، ئەو ئەدەبەیە كە تێكەڵەیەكە لە كەرەستەی زمانەوانی و هەست و سۆزی شیعری، لەگەڵ دونیای ئەلیكترۆنی و ماڵپەڕە جیاوازەكان و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و ئەو وێنە جووڵاو و نەجووڵاوانەی لە شاشە جیاوازەكانەوە بەیەكەوە پەیوەست دەكرێن و بەرهەمێكی هونەرییان لێ دروست دەكرێت.

 

ئەگەر پێشتر شاعیر، یان رۆماننووس و چیرۆكنووس بەدیار لاپەڕە سپییەكانەوە دانیشتبێ و بە قەڵەم خەریكی نووسینی دەقەكانی بووبێ، ئەوا لە سەردەمی ئێستادا زۆربەی هەرە زۆری نووسەران، كیبۆرد لە جیاتی قەڵەم و شاشەی كۆمپیوتەر لەجیاتی كاغەز بەكاردەهێنن، ئەمەش لەڕووی پڕۆسەی نووسینەوە چەندین سوود بە نووسەر دەگەیەنێت. بۆ نموونە: پێویست بەوە ناكات نووسەر سەرەتا ڕەشنووسێكی دەقەكەی بنووسێت و چەند جارێك پاكنووسی بكات و هەموو جارێكیش بینووسێتەوە، بەڵكو یەكجار دەینووسێت و هەموو جارێك لەسەر هەمان ڕەشنووس دەسكاریی دەقەكەی دەكات تا دەگاتە دوا داڕشتن و دەرفەتی ئەوەشی هەیە بەئاسانی هەر كاتێك بیەوێت وشە و ڕستە و لاپەڕەی لێ زیاد و كەم بكات. ئەگەرچی هێشتاش نووسەرانێك هەن بە دەست دەنووسن و پییانوایە ئەو چێژی نووسینەی لە قەڵەم و كاغەزدا هەیە، لە كیبۆرد و كۆمپیوتەردا نییە، بەڵام دیسان ئەگەر واش بێت، ئەمە بۆ دەستنووسی یەكەم ڕاستە و كە دواتر تایپ كرا و گواسترایەوە ناو كۆمپیوتەر، لەوێ توانای گۆڕین و كەم و زیادكردنی دەقەكە زۆر ئاسانە.

 

هەڵبەت هەر بە كاریگەریی سەردەمی ئێستا، تەكنۆلۆژیا و ئامراز و ئامێرەكانی چوونەتە ناو دەقە ئەدەبییەكانیش، بۆ نموونە شیعری فەیسبووكی و چیرۆكی كورت بۆ گونجان لەگەڵ گرتە ڤیدیۆییەكان دەنووسرێن. هەروەها لەڕووی بابەتی نووسینیشەوە، زۆرن ئەو شیعر و چیرۆك و ڕۆمانانەی باسی بابەتەكانی پەیوەست بە ئینتەرنێت و كۆمپیوتەر و ڕۆبۆت و ئامێرە تەكنەلۆژیاكانی دیكە دەكەن.

 

بە هەر جۆرێك بێت، ئەدەب و تەكنۆلۆژیا لە قۆناغێكدان، ناتوانن خۆیان لە یەكتر گێل بكەن، ئەدەب بێ تەكنۆلۆژیا ڕۆڵێكی كاریگەری وەكو جارانی نابێ و تەكنۆلۆژیاش بەبێ ئەدەب كەموكووڕی و كەلێنی دەبێت. هەر ئەم ناچاربوونەشە كە بەهۆی پێكگەیشتنی ئەم دوو بوارە، ئەو جۆرانە لە ئەدەب پەیدا بوون كە بە (ئەدەبی ژمارەیی، ئەدەبی ئەلیكترۆنی، ئەدەبی دیجیتاڵی و...هتد) ناو دەبرێن و زۆر جار دەتوانن لە دووریی قەڵەم و كاغەز و مەرەكەبیش پەیامە ئەدەبییەكە بگەیەنن.

 

سەرچاوەكان:

- متی ننتج إبداعا رقمیا؟- سعید یقگین، موقع القدس العربی.

اڵادب الرقمی بعیدا عن استعراچ العچلات- د. عادل خمیس الزهرانی، موقع: فرقد.

هویّە جدیدە لڵادب... بفعل التكنولوجیا- اعداد: حسام معروف، موقع: فُسَحە.

اڵادب فی مهب التكنولوجیا: بدایە التكوین- جنی الدهیبی، موقع: چفە پالپە.