"ئەو یادگارییەی نەینووسینەوە، زەمەن دەیسڕێتەوە" (ئیزابێل ئالێندێ)
رەنگە شتێكی نوێ نەبێت ئەگەر باس لە پەیوەندی بەتینی نێوان ئەدەب و مێژوو بكەین، چونكە هەمیشە ئەو دوو بوارە سوودێكی گەورەیان لە یەكتر بۆ تەواوكردنی لایەنە ناتەواوەكانیان بینیوە. هەمیشە ئەوەی مێژوونووس پەی پێ نەبردووە و راگوزەر تۆماری كردووە، ئەدیبەكان دووبارە خستوویانەتەوە بەر نەشتەری خوێندنەوە و قسە لەسەركردن و ورتر پێیانگوتووین، كە چۆن و كەی و لە كوێ ئەو رووداوانە روویانداوە. هەروەك (میلان كۆندێرا) دەڵێت: "نووسینەوەی مێژوو سەرەدەری لەگەڵ مێژووی كۆمەڵگا هەیە نەك مێژووی مرۆڤ، لەبەر ئەوە ئەو پێشهاتە مێژووییانەی لە رۆمانەكاندا دەردەكەون، زۆرجار لەلایەن مێژوونووسانەوە نابینرێن". بەڵام ئەدەب بەوپێیەی بەرهەمی فەنتازیا و یادەوەریی مرۆڤە، بەقووڵی ئیش لەسەر چركەساتەكانی ژیانی مرۆڤ خۆی دەكات. تا لەو ڕێگایەوە ئەوەی ڕوویداوە و بووە، بە پێشاندانی وێنە گەورەكە دووبارە پیشانمان بداتەوە. ڕەنگە بۆ زۆرێكمان خوێندنەوەی مێژوو كارێكی تاقەتپڕووكێن و نەكردە بێت، بەڵام ئەدەب هەمیشە هاوكارە و كۆمەكمان لە دووبارە خوێندنەوەی ڕووداوەكاندا دەكات بە تاموچێژی فەنتازیانە.
بەبڕوای من ئەمەش هەروا كارێكی سانا نییە، بەڵكو پرۆسەیەكی گەورە و قورسی نووسەرە لە مامەڵكردن لەتەك داهێنراوەكانی، كە چۆن لەڕێگەی گەمەی نووسینەوە وا لە خوێنەر دەكات بەردەوام بێت لە خوێندنەوەی بەرهەمەكەی. بەختیار عەلی دەڵێت: "ئەدەب ئەو رووبەرەیە كە تیایدا یادەوەریی شەخسی و یادەوەریی دەستەجەمعی لە هەر شوێنێكی تر زیاترلە یەك نزیك دەبنەوە". كەواتە ئەوە شارەزایی نووسەرە کە چۆن لە ڕێگەی گێڕانەوەی یادەوەرییەكانی خۆیەوە، بە بەكارهێنانی تەكنیكی جیاواز، خوێنەر دەكاتە بەشێك لە كارەكەی و هەر لەو ڕێگەیەشەوە یادەوەریی شەخسی و تایبەتی تێكەڵ بە یادەوەریی گشتی دەكات. لەم ڕێگەیەشەوە نووسەر لە ڕێگەی گێڕانەوەی یادەوەریی تایبەتەوە، دەست بۆ گێڕانەوەی یادەوەریی گشتی دەبات و ئیشی تێدا دەكات. ڕەنگە نموونەی ئەم جۆرە كاركردنەش بەڕوونی لە ڕۆمانی (نیشتمانی سارا)ی میران ئەبراهامدا ببینینەوە. كە لەم بەرهەمەدا نووسەر ئاقڵانە و بە دەستبردن بۆ گێڕانەوە و ئیشكردن لەناو یادەوەریە تایبەتەكانی خۆی و بنەماڵەكەی، دەست بۆ یادەوەریی گشتیی هەموومان دەبات و لە ڕێگەی گێڕانەوەی چیرۆكی بەشێك لە دانیشتووانی شاری سلێمانی كە لە ڕووی ئاینەوە جیاواز بوون و بە (جوو) یان (جوولەكە) ناسراون، (شەهرەزاد) ئاسا هەمووان دەكاتە دیلی گێڕانەوەی چیرۆكەكانی خۆی و پەڕە دوای پەڕە وامان لێدەكات لەگەڵ ڕووداوەكانیدا بڕۆین. ئەو لە ڕێگەی ئەدەبەوە دووبارە بەشێك لە مێژووی فەرامۆشكراوی شارەكەمان بیردەخاتەوە، مێژوویەك كە ڕەنگە تا ئێستاش بۆ بەشێك لە دانیشتووانی شارەكە یادەوەرییەكی زیندووی لەبیرنەكراو بێت.
(بەختیار عەلی) دەربارەی یادەوەری و ڕابردوو دەڵێت: "لە ئەدەبدا رابردوو لەوە دەكەوێت كە تەنیا رابردوو بێت و دەبێتە بابەتێك بۆ ئەبەدیەت، بە كەرەستەیەكی سەرەتایی و مادەیەكی خاو بۆ بوونێكی جاویدی، یادەوەری ناتوانێت بەبێ ئەدەب و هونەر، شەڕی دژ بە لەبیرچوونەوە بباتەوە". نووسەریش لەم كارەیدا بۆ ئەوەی لە یادمان نەچێت، شەڕی دژی لەبیرچوونەوەمان لەگەڵ دەكات و لە دوا دێڕەكانی كۆتایی ڕۆمانەكەیدا، لە ڕێگەی بەكارهێنانی یەكێك لە سیمبول و هێماکانی ئاینی (جوو) كە دانانی (بەردە) وەك ئاماژە بۆ ئەوەی كە ئێمەش لێرەبووین، پێمان دەڵێت " لە بیرمان مەكەن، چونكە هەر بەڕاستی ڕۆژانێك ئێمەش لێرە بووین".
چیرۆكی رۆمانەكە زۆر بە كورتی:
پاش بڵاوكردنەوەی رۆمانی (شەوگەڕەكان)، رۆمانی (نیشتمانی سارا) دووەم بەرهەمی نووسەر و رۆماننووس (میران ئەبراهام)ـە كە ئەم ڕۆمانە لە دووتوێی (448) لاپەڕەدا لە ناوەندی ڕۆشنبیریی ئەندێشە لە شاری سلیمانی چاپ و بڵاوكراوەتەوە. نووسەر ڕۆمانەكەی بۆ چەند بەشێک دابەش كردووە كە هەریەكێك لەم بەشانە مەبەست و ئامانجی دیاریكراوی خۆیان هەیە و هەریەكەشیان گێڕانەوەی قۆناغێكی گرنگی چیرۆكەكەن. ئەو بەشانەش پێكهاتوون لە: (كتێبێك بۆ یادەوەرییە شەرمنەكان، نیشتمانی سارا، دابڕان، گەڕانەوە). رۆمانەكە لەلایەن گێڕەڕەوەیەكی هەمووشتزانەوە كە ئاگای لە تەواوی بەسەرهات و رووداوەكانە، دەگێڕدرێتەوە، ئەم چیرۆكخوانە لە بەرزییەوە وەستاوە و چاوی هەموو بەشەكانی چیرۆكەكە لە سەرەتاوە تا كۆتایی دەبینێ كە بەبڕوای من ئەوە جگە لە نووسەر خۆی كەسێكی دیکە نییە، چونكە لە خوار ئەوەوە چەندین گێڕەرەوەی لاوەكیمان هەیە و هەریەكەیان بەشێكی تری چیرۆكەكە لە گۆشەنیگای خۆیانەوە دەگێڕنەوە، واتە بەگشتی ڕۆمانەكە فرە گێڕەرەوەیە و نووسەر ڕێگەی داوە كارەكتەرەكانی ئازادانە لە زۆر شوێندا بدوێن.
ئەم ڕۆمانە بەهۆی زۆریی رووداگەلی جۆراوجۆرەوە ئەستەمە بتوانرێت لە چەند دێڕێكدا كورت بكرێتەوە و بەسەرهاتەكانی بگێڕدرێتەوە، بەڵام زۆر بەكورتی كۆی ڕۆمانەكە گێڕانەوەی چیرۆكی ژیانی یەكێك لە بنەماڵەكانی شاری سلێمانیە لە گەڕەكی جوولەكان، لە ڕێگای ئەوانیشەوە باسكردنە لە چەندین بابەتی ژیاریی ئەو سەردەمەی شاری سلێمانی، لەوانە (بابەتی پێكەوە ژیانی نەتەوە و ئاینە جیاوازەكان، مەسەلەی حوكمڕانی لەو ساڵانە، پەیوەندیی كۆمەڵایەتی خەڵكی گەڕەك و شار، خۆشەویستی و مەسەلەی هاوسەرگیری لەو دەمانەدا، سەرنجی خەڵكی لەسەر جووەکان و مامەڵكردن لەگەڵیان، دواتر كۆچی جووەکان لە تەواوی كوردستان و عێراقەوە بۆ فەلەستین و لەوێشەوە بۆ ئیسرائیل)، ئەمانە و چەندان بابەتی تری گرنگ بەشێكی گرنگی چیرۆكی ناو رووداوەكانی رۆمانی (نیشتمانی سارا)ن كە بە ڕاستی چێژی ڕاستەقینە هەر لە خوێندنەوەی خودی ڕۆمانەكە خۆیدایە نەك هیچ گێڕانەوەیەكی دیکە.
رۆمانێكی مێژوویی یان گێڕانەوەی مێژوو بە كەرەستەی خەیاڵ؟
كاتێك خوێنەر ئەم ڕۆمانە دەخوێنێتەوە، ڕاستەوخۆ بەر پرسیاری ئەوە دەكەوێت كە ئایا ئەم ڕۆمانە نووسینەوەی مێژووە، وەك ئەوەی ڕوویداوە؟ یان نووسەر لەڕێگەی فەنتازیاوە كارێكی نوێ لەناو مێژوودا دەكات و لەو ڕێگەیەوە دیوێكی تری ڕووداوەكانمان پیشاندەداتەوە. لە ئەدەبیاتی دونیادا كەم نین ئەو ڕۆمانانەی نووسەرەكانیان بەم شێوازە كاریان كردووە و هەمیشە مێژوو و ڕووداوە مێژووییەكان بوونەتە كەرەستەی بەهێزی ئیشكردنیان. رەنگە رۆمانەكانی (شەڕو ئاشتیی تۆلستۆی و ئیستەنبوڵی ئورهان پامووك و سەد ساڵ تەنیایی ماركیز و کوڕیژگەی بیجامە خەتخەتی جۆن بۆن) لە نموونەی دیاری ئەو رۆمانانە بن كە نووسەرەكانیان مێژوویان وەك كەرەستەی گێڕانەوە بە كۆمەكی خەیاڵ و یادەوەری كردووەتە بابەتی رۆمانەكانیان. لەم رۆمانەشدا نووسەر ئاقڵانە سوودی لەم بابەتە بینیوە و جارێكی دیكە چیرۆكی (جووەكان)ی سلێمانیمان وەبیردێنێتەوە. ئەو ئەگەرچی بۆ بنیاتنان و گێڕانەوەی چیرۆكەكەی سوودی زۆری لە مێژوو و رووداوە مێژووییەكان وەرگرتووە، بەڵام بەشێكی زۆری بەرهەمەكەشی ئیشكردنە لەناو فەنتازیا و خەیاڵدا و بە زمانێكی ئێجگار جوان خوێنەر دەگێڕێتەوە بۆ چەندین ساڵ پێش ئێستا و گۆشەیەكی تری ژیان لە شارەكە و ناوچەكەی پیشاندەدات كە ئەمەش لەڕاستیدا توانا و سەلیقەیەكی زۆری دەوێت.
نیشتمانی سارا؛ ئامانج و پەیامەكانی
(پۆڵ ئۆستەر)ی رۆماننووس قسەیەكی جوانی هەیە دەڵێت: "چیرۆك تەنیا لەوانە ڕوودەدات كە توانای گێڕانەوەیان هەیە"، بەبڕوای من هەموو مرۆڤێك لە دونیادا خاوەنی چەندین چیرۆكە بۆ ئەوەی بیانگێڕێتەوە، بەڵام خۆ هەمووان نووسەر نین و قودرەتی گێڕانەوەیان نییە، بۆیە كەمن ئەوانەی دەتوانن چیرۆكەكانیان بكەن بە واقیع و بۆ ئەوانی تری بگێڕنەوە، نووسەری رۆمانی (نیشتمانی سارا) خۆی یەكێكە لەو مرۆڤانەی خاوەنی دوو چانسی گەورەیە، ئەویش یەكێكیان نووسەربوون و توانای باشی گێڕانەوەیە و دووەمیشیان بەو پێیەی خۆی یەكێكە لە نەوەی نوێی جووەكانی سلێمانی و لە ڕێگەی باوانیەوە چیرۆك و بەسەرهاتی بنەماڵەكەیانی بیستووە، توانیویەتی ئاقڵانە و وەستایانە بیاننووسێتەوە و بۆ هەمووانی بگێڕێتەوە. بۆیە بەبڕوای من ئەم رۆمانە چەند لایەنێكی گرنگ و شاراوە هەم لە نووسین و هەم لە گێڕانەوەیدا هەیە كە بێگومان خوێنەری هۆشیار و بەدیقەت لە پاش خوێندنەوەی بە ئاسانی هەستی پێدەكات.
نووسەر لە ڕێگەی ئەم ڕۆمانەوە پێماندەڵێت، رۆژانێك ئەو شارانەی هەرێمی كوردستان نیشتمان و ماڵی ئێمەش بوو، رەنگە بوونی ناوی گەڕەكی (جووەكان) لە هەموو شار و شارۆچكەكاندا بەڵگەی حاشا هەڵنەگری ڕاستیی ئەو بابەتە بێت، پێمان دەڵێت، ئێمەش بەشدارین لە (بنیاتنان و ئاوەدانكردنەوە، لە گەشەكردن و پێشكەوتن، لە ئازار و چەوسانەوە، لە شۆڕش و قوربانیدان) هەر بۆیە لە بیرمان مەكەن و وەك بەشێك لە ڕابردووی خۆتان لێمان بڕوانن. ئەوەتا نووسەر ژیرانە و بەمەبەست لە لاپەڕە (335)ی رۆمانەكەیدا، (سارا) كارەكتەری بەهێز و دیاری ناو ڕۆمانەكە و نەوەی بەجێماوی (جووەكان) لە سلیمانی، كە ئەودەم خێزانی (سالار)ە، لەناو شۆڕش و لە یەكێك لە كەمپەكانی پێشمەرگەدا گیان دەسپێرێ و هەر لەوێ و بە گردێكی تەنیشت كەمپەكەوە، لەسەر شێواز و عاداتی ئاینی (جوو) دەنێژرێت. ئەمەش پەیامی دیاری نووسەرە كە بەهەمووان دەڵێت بەڵێ " ئێمەش لێرەبووین و ئێمەش بەشدار بووین، قوربانیمان دا و ئێسك و پروسكی نەوەكانمان تێكەڵ بەم خاكە بووە.
دوا سەرنجم لەسەر رۆمانەكە
(نیشتمانی سارا) بەبڕوای من یەكێكە لە جوانترین ئەو رۆمانانەی كە دەكرێت وەك داهێنراوێكی گەورەی ئەدەبی لە كتێبخانەی كوردیدا سەیر بكرێت، ئەگەرچی رۆمانەكە لەڕووی فكرییەوە زۆر قووڵ نییە و تاڕادەیەك چیرۆكەكەی سادەیە، بەڵام ڕووداو و شێوازی گێڕانەوەكانی ناكرێت نەخوێنرێنەوە و چێژ لە خوێندنەوەیان نەبینرێت، هەرچەندە لە گێڕانەوەی بەشی سێیەم و چوارەمی ڕۆمانەكەدا واتە لە هەردوو بەشی (یاداشتەكانی سارا و دابڕان)، بەر جۆرێك لە درێژكردنەوە كەوتم و پێموابوو نووسەر لە ڕیتمی گێڕانەوەكەی دەرچووە، بەڵام لە دوا بەشی ڕۆمانەكەدا، واتە لە بەشی (گەڕانەوە)دا شارەزایانە و وەستایانە قودرەتی خۆی پیشاندەداتەوە و گەمەیەكی وا لەگەڵ خوێنەر دەكات كە بۆ من چاوەڕواننەكراو بوو، ئەوەش تاموچێژێکی زۆر بە كۆی ڕۆمانەكە دەبەخشێ. هەربۆیە ئەم كارەی (میران ئەبراهام) شیاوی خوێندنەوە و لەسەر وەستانە و بەهیوام زۆر بەباشی بخوێنرێتەوە. ئەوەی بۆ من زۆر سەرنجڕاكێش بوو لە كۆتایی ڕۆمانەكەدا، گەڕانەوەی (باپیرە خایم)ە، پاش چەندین ساڵ لە ئیسرائیلەوە بۆ شاری سلێمانی و چوونیەتی بۆ گۆڕستانی (جووەكان) و وتنی دوا پەیامی بەهێزی خۆی كە ئەوە پەیامی نووسەریشە وەك یەكێك لە نەوەكانی ئەوان. لەلاپەڕە (443)دا نووسەر ئاوا دەیگێڕێتەوە: "باپیرە خایم، لەسەر سەكۆی شەقامەكە دانیشت، ئەو شەقامەی كە پێشتر گۆڕستانی جووەكان بووە و هەموو باوباپیران و ئازیزانی لەوێدا بەخاك سپێردراون، دەستی برد بۆ جانتاكەی شانی و بەردێكی دەرهێنا، بەردەكەی لەسەر لێواری شەقامەكە دانا و چاوی داخست و لەبەرخۆیەوە گوتی: لە ڕەقی و تەمەنی ئەبەدیەتی خۆتا یادی ئێمە هەڵگرە و بەنەوەی داهاتووی ئەم شارە بڵێ، كە ئێمەش لێرە بووین".
پەراوێز:
بۆ ئەم نووسینە سوودم لەم بابەتانە بینیوە:
- دەربارەی یادەوەری و ئەدەب- بەختیار عەلی- وتار
- دەربارەی ئەدەب و مێژوو- میلان كۆندێرا- وتار
- ڕۆمان و ژیاننامە- حەمەسەعید حەسەن- توێژینەوەی ئەدەبی
- نیشتمانی سارا- میران ئەبراهام- رۆمان
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ