ئـاری عوسمان خەیـات
رۆماننووسین بەرلەوەی پێویستی بە خەیاڵفراوانی هەبێت، پێویستی بە توانایەكی گەورەی زمانەوانی هەیە، چونكە خەیاڵی فراوان، بە زمانی وێران گوزارشتی لێ ناكرێ.
هەڵبەتە نامەوێ بڵێم بەختیار عەلی لە (هەورەكانی دانیال)دا شكستی هێناوە، بەڵام ئەگەر رۆماننووسێكی ئاوا، دوای نووسین و بڵاوكردنەوەی نۆ رۆمان، هێشتا نەیتوانیبێ چارەسەری ئەو گرفتانەی زمانە كوردییەكەی خۆی بكات، لە دەیەمین رۆمانیدا بەمشێوە (بەربادە) دەربكەوێتەوە، ئەوا بەر لە هەر كەسێك، بۆ منی خوێنەر كە هەمیشە بە عەشقەوە رۆمانەكانیم خوێندووەتەوە، مایەی خەمێكی گەورە و تاڕاددەیەك ساردبوونەوەیشە.
هێندەی ئەزموونی خوێنەرانەم لەگەڵ رۆمانەكانی بەختیار عەلیدا هەر لە (ئێوارەی پەروانە)وە تا بە (هەورەكانی دانیال)ی دەگات، ئەوەم بۆ روون بووەتەوە: كێشەی گەورەی بەردەم خەیاڵفراوانیی ئەم رۆماننووسە، هەمیشە زمانە كوردییەكەیەتی.
لە كاتی خوێندنەوەی (هەورەكانی دانیال)دا، هاوكاتی گەڕان بە دوای چێژی خوێنەرانەدا، چاوی رەخنەگرانەشم كراوە بوون، بۆیە وەك هەر نۆ رۆمانەكەی پێشتری، بە كۆمەڵێك هەڵەی زمانەوانییەوە (بەڵام ئەم جارەیان زیاتر)، سەفەری خوێندنەوەكەم كۆتایی هات.
بەگشتی دەتوانین لە بەرهەمی چاپكراوی كوردیی ئەم چەند ساڵەی دواییدا، سێ جۆر هەڵە دەستنیشان بكەین:
1. هەڵەی تایپ (پیتچنین): بەزۆریی بەرچاو دەكەوێت و زەوقی خوێنەر تەواو تێكدەدات.
2. هەڵەی رێنووس: دەگەڕێتەوە بۆ ناشارەزایی و لەبەرچاونەگرتنی یاساكانی رێزمان و رێساكانی رێنووس. كێشەی رێنووسی كوردی گەیشتووەتە رادەیەك وای لێهاتووە، هەركەسە و رێنووسی تایبەت بەخۆی هەیە، كە لە هیچ زمانێكی زیندوو و پێشكەوتووی دونیادا ئەمە رێپێدراو نییە.
3. هەڵەی زمانەوانی: ئەمەیان راستەوخۆ پەیوەندیی بە خاوەن بەرهەمەكەوە هەیە، بەوەی لەئەنجامی كەمتوانایی یان وەك پێویست سەردەرنەچوونی لە زمانەكە (با زمانی خۆیشی بێت)، دەكەوێتە نێو تۆڕی ئەو جۆرە هەڵەیەوە، كە لەئەنجامدا بونیادی زمانی دەق لەنگ دەبێت. پێموایە ئەم جۆرە هەڵەیە، لە هەموو جۆرەكانی تر خراپتر بەسەر خاوەن دەقدا دەشكێتەوەو پاساودانیشی بە هیچ بیانوویەك، داد نادا.
ئەوەی لێرەدا دەیخەینەڕوو، كۆمەڵێك هەڵەیە لەم جۆرەی دواییان، لەپاڵ هەندێ هەڵەی تردا، كە لە بونیادی گشتیی رۆمانەكەدا بەرچاو دەكەون، واتە توخنی ئەو هەڵانەی ناكەوین، كە بە هەڵەی تایپ و هەڵەی رێنووس هەژمار دەكرێن، چونكە ئەگەر كارێكی وا بكەین، ئەوا ناچار دەبین سەرلەنوێ رۆمانی (هەورەكانی دانیال)ی بەختیار عەلی تایپ بكەینەوە. لەگشت بارێكدا، رەنگە نموونەی كوشندەی هەڵەی تایپ لەم رۆمانەدا، ئەوە بێت كە لە لاپەڕە (32)دا هاتووە: "لەو كاتەی لای مامە سیام ئیشم دەكرد، تەمەنم 62 ساڵ بوو"، كە دیارە راستییەكەی (26) ساڵە، سەبارەت بە رێنووسیش بەسە ئاماژە بەو دیاردە نازانستییە بدەین، كە هەر لەخۆوە هەندێ وشە بەیەكەوە دەنووسرێن و دەدرێنە دەم یەكترەوە، بێ ئەوەی پێڕەوی هیچ بنەمایەكی زانستیی تێدا كرابێت.
لێرەدا ئەو وشە، دەستەواژە، رستەو پەرەگرافانەی لە رۆمانەكەوە وەرمانگرتوون، بێ هیچ دەستكارییەكی رێنووس و خاڵبەندی و چاككردنەوەی هەڵەی تایپ (ئەگەر هەبێت)، وەك خۆیان دەیاننووسینەوەو تەنها هەڵە زمانەوانییەكان دیاری دەكەین بەپێی توانایش راستیان دەكەینەوە.
1. "هەموو بە میر ئەوداڵ بانگیان دەكرد، من نەبێت كە بە زمانێكی ڕەسمی و وشك، بەڵام پڕ ڕێزو بێخەوش بانگمدەكرد (جەنابی میر)، جۆرە بانگێشتێك كە هەندێ جار دڵخۆش و هەندێ جاریش توڕەیدەكرد." (ل6). (جۆرە بانگێشتێك) هەڵەیەو (بانگكردن) راستەكەیەتی، چونكە (بانگێشت) بە واتای (داوەت) دێت، كە پەرچڤەی (دعوە)ی عەرەبییە.
2. "پانكەیەكی كۆن، بە جۆری جانەوەرێكی گێژو ماندوو لەسەقفەكەدا دەسوڕایەوە."(ل7). هەقمان بەسەر وشەی (سقف)ی عەرەبییەوە نییە، بەڵام (لەسەقفەكەدا دەسووڕایەوە) هەڵەیەو دەبوو بنووسێت: (بە سەقفەكەوە دەسووڕایەوە)، چونكە پێشگر (لە... دا) زیاتر ئاماژەدانە بە شتێك لەناو شتێكی تردا و ئەركی پێچەوانەی (بە.... ەوە)یە.
3. "مامە سیام بە ستایش و لێدوانی باش دەربارەی من شتێك لە ڕێزو نرخی لای هەمووان بۆ دروستكردم."(ل38). ئەرێ بە ستایشكردن و (لێدوانی باش!) مرۆڤ (نـرخ) پەیدا دەكات؟ باشتر نەبوو هەر وشەی (نرخ)ی نەخستبایەتە پاڵ (ڕێز)و ئەویشی ناشیرین نەكردایە!
4. "فەراس لەپێشدەمیدا هەر بە گەدایەكی شڕۆڵەو لانەوازی دەكرد"(ل44)، یان: "شێوەو قیافەمان بە هیچ یەكێك لە هاوڕێكانی پرۆفیسۆری نەدەكرد..." (ل479). ئەگەر بمانەوێ دوو شت بە یەك بچوێنین، سوود لە چاوگی (چوون) وەردەگرین، نەك (كردن)، بۆیە لە پرۆسەی لێكچواندندا راستترە بگوترێ یان بنووسرێ: فڵانە شت لە فڵانە شت دەچوو یان دەچێت... واتە دەبوو رۆماننووسەكەمان لەبری ئەو (دەكرد)و (نەدەكرد)ە، نووسیبای: دەچوو و نەدەچوو.
5. "دكتۆر... دكتۆری چی... هیچ نازانێت، ناتوانێت گوونی خۆی و گوێزەر لەیەك جیا بكاتەوە. (ل53). ئێمەش نازانین ئایا مەبەستی رۆماننووس (گێزەرە) یان (گوێز)ە، كە دكتۆر سیامەند، ناتوانێت لە گونی خۆی جیای بكاتەوە؟ بێگومان لێرەدا دەبێ (گوێز) بێت، چونكە دیارە (چوك و گێزەر) لە درێژییاندا و (گون و گوێز) لەخڕییاندا لێك دەچن و مرۆی گێل یەكیان لەوی دی، لەگەڵ ئەوەی خۆیدا بۆ جیا ناكرێتەوە، دەنا (گوێزەر)مان نەبیستووە، بۆیە پێدەچێ رۆماننووس ویستبێتی بەم (گوێزەر)ەی خۆی، (خورمژ)ەكەی مام (خوردیش)مان وەیاد بێنێتەوە!
6. "بیهێنە پێش چاوی خۆت لەژێر ئەم شارە دەریایەك مجەوهەرات و یاقووتی سوور و تەڵای ئەسڵ هەبێت، بەڵام بەچی دەچێت كە هەرگیز مرۆڤ دەستی پیادا نەگات..." (ل59) یان: "دوورترین خاڵێك كە دەبوو دوژمن دەستی پیادا بگات..." (ل439). (پیادا نەگات)و (پیادا بگات) هەڵەن و(پێی نەگات)و (پێی بگات) راستن.
7. "هەریەكەیان لایەنیكەم رۆژی سێ جار تووشی ئەو فێیە دێن."(ل66). (تووشی ئەو فێیە دەبن) جوانترە نەك (تووشی ئەوفێیە دێن).
8. یەكێك لە كێشە بەردەوامەكانی بەختیار عەلی، حیساب نەكردنە بۆ مۆرفیمی كۆكردنەوەی (ن) لە رستەدا، لەم رۆمانەشیدا هەر لەسەرەتاوە تا كۆتایی ئەم هەڵەیە بەرچاو دەكەوێ:
- "وای بەباش دەزانم ئێوە چاوتان بە هەندێ لە زیندانەكان بكەوێت و چیرۆكەكەیان وردتر بزانن تا بتوان ڕاپۆرتی خۆتان بە باشی بنووسن..."(ل68). جارێ (چیرۆكەكانیان) راستە، نەك (چیرۆكەكەیان)، چونكە وشەی (زیندانەكان) بە مۆرفیمی (ان) كۆكراوەتەوە. بەدەر لەوە (زیندانەكان)یش بۆخۆی هەڵەیەو دەبوو بنووسێت: (زیندانییەكان)، ئاخر جیاوازیی ئەو دوو وشەیە ئاسمان و رێسمانە. زیندان: ناوی شوێنە و زیندانی: ئاوەڵناوی بكەرە، كە ئەمەیان مەبەستی رۆماننووسە كە یەكەمیانی بەكارهێناوە، نەك جارێ، بەڵكو چەند جارێك ئەم هەڵەیەی دووبارە كردووەتەوە.
ئەوەتا لە (ل136)یشدا نووسیویەتی: "هیچ زیندانێك نەبووە لێرە رۆژێك زیاتر یان كەمتر مودەتی مەحكومییەتی خۆی بباتە سەر". دیسانەوە لێكجیانەكردنەوەی (زیندان) و (زیندانییە)و جگە لەوەش (بباتەسەر) هەڵەیە و (بردبێتە سەر) راستەكەیەتی.
ئەنجا فەرموون هەندێ لەو حیساب نەكردنانەی تر، بۆ مۆرفیمی (ن)ی كۆ:
- لاوازیی قاچەكانم بەجۆرێك بوو هەموو دەیانبینی چۆن دەلەرزێت. (ل146) راستەكەی: لاوازیی قاچەكانم بەجۆرێك بوون هەمووان دەیانبینین چۆن دەلەرزن.
- دیمەنی یەكەمی شتەكان هەمیشە درۆزن و نادروستە. (ل164) راستەكەی: هەمیشە درۆزن و نادروستن.
- دەموچاوی نەخۆشەكان بەجۆرێكی خراپ زامداربووبوو. (ل165 – 166) راستەكەی: زامداربووبوون.
- هەورەكان نیشانەی هەستی ناوەوەمانە. (ل203) راستەكەی: ناوەوەمانن.
- چاوانی تووڕەییەكی نهێنی تێدا بوو. (ل216) راستەكەی: نهێنییان تێدا بوون.
- تەقینەوەكان تەواو لە ئێمە نزیك بووەوە... (ل434)... (نزیك بوونەوە) راستەكەیەتی.
..و چەندین نموونەی دیكە.
9. "دكتۆر مالیك كە جووتێك چاویلكەی ڕەشی لە چاودا بوو..." (ل79)، هەموو مرۆڤێك هەر یەك چاویلكە بە دوو هاوێنەوە لەچاو دەكات، ئیتر نازانم دكتۆر مالیك چ جۆرە مەخلوقێك بووە، كە توانیویەتی جووتێك چاویلكەی رەش لەچاو بكات!.
10. دەتوانین بەپێی فەرمانی كاربەدەستانی باڵا دەستبكەین بە كێشانی نیگاری ئەو خەونە.(ل91)، هەروەها لە (ل118)دا دەنووسێت: "هەموو ئەم بەیانییە لەگەڵ ئەندازیار مستەفا باسیلیدا خەریك كێشانی نەخشەیەكی سەرەتایی بووین بۆ شێتخانەكە"... دیسانەوە لە (ل224)دا دەنووسێت: "بەراست چۆن دەكرێت كێشانی وێنەی خەونێك وا بشكێتەوە؟)، لەو سێ رستەیەدا هێند بە ناڕێكی كردارەكانی (نیگاركێشان)و (نەخشەكێشان)و (وێنەكێشان) بەكارهێناوە، خوێنەر هێڵنجی دێ، كاتێ دەیانخوێنێتەوە. بۆ یەكەم (... نیگاركێشانی ئەو خەونە)و دووەم (...خەریكی نەخشەكێشانی سەرەتایی بووین...)و سێیەمیشیان (...وێنەكێشانی خەونێك...) راستە. ئەمە ئەگەر ئەوە لەبەرچاو نەگرین، كە (وێنە) دەگیرێت و (نیگار) دەكێشرێت.
11. "من هەشت مانگ لەمەوبەر بۆ ئەوەی لە حەقیقەت تێ بگەم، برا گیان تێگەیشن لە حەقیقەت ئاسان نییە. هەشت مانگ لەمەوبەر بۆ ئەوەی لە حەقیقەت تێبگەم، بەڵێ، هەشت مانگ لەوەوبەر، چووم بۆ ناوچە سنوورییەكان." (ل102)، باس لەوە ناكەین، كە ئەو دەربڕینە چەندە ناڕێكە، ئەویش بەهۆی ئەو هەموو دووبارەكردنەوە بێ تامەی كەڵەكە كراوە، بەڵام وادیارە رۆماننووس جیاوازی (لەمەوبەر)و (لەوەوبەر) نازانێت، بۆیە دوای دووجار بەكارهێنانی (لەمەوبەر) لەپڕێكدا دەیكات بە (لەوەوبەر)و بەمەش ئەوەندەی تر دەربڕینەكە نابووت دەكات!
12. "هەستدەكەم ویستبووی بێتە دەرێ، كەمێك هەوا بخوات و ڕووناكی بەربكەوێت..."(ل111– 112)، ئەرێ هەوا دەخورێت؟
13. "چاوانی چیتر لە چاوانی پیاوە نەجیبزادەكەی جاران نەدەچوو، بەڵكو لە شێتێك دەچوو، وەسواسێكی دەروونی بیخوات."(ل112). با واز لەوە بێنین (ن)ی كۆ پشتگوێخراوە، بەڵام وەسوەسە (وسوسە) نەخۆشییەكی دەروونییە، ئەوكەسەی تووشی ئەم جۆرە نەخۆشییە دەبێت، پێی دەوترێت كەسێكی وەسواسە (وسواس). واتە وەسواس ئەو كەسەیە، كە وەسوەسەی تووش بووە.
بۆیە دەبوو رۆماننووس بینووسیبایە (...لە شێتێك دەچوون، وەسوەسەیەكی دەروونی بیانخوات)، چونكە ئەو وەسفی حاڵەتی (چاوی كەسێكمان بۆ دەكات)، لەبەردەم ترسی (نەخۆشی وەسوەسە)دا.
14. "هەڵبەتە ئێمە ناوی نانێین شێتخانە، وشەیەكی وەها كاریگەرییەكی خراپی لەسەر باری دەروونی نەخۆشەكان و كەسوكاریان دەبێت، ناوی دەنێین سەنتەری تەندروستی دەروونی" (ل118). (سەنتەری تەندروستی دەروونی) هەڵەیەو (سەنتەری دەرووندروستی) یان (دروستیی دەروونی) راستەكەیەتی. (تەندروستی) واتە (بەدەندروستی)، ئێ دەروون تەن و بەدەنی كوا؟!
15. "چەند پەرداخێكی لەسەر یەك داكردو خواردییەوە..."(ل132).، ئەرێ (چەند پەرداخێك ئاو) دادەكرێ یان تێدەكرێ؟ (داكردن) بۆ شلەمەنی ناشێ.
16. "شاهەنشاكان راستە حوكمی ئاسمان و زەوی دەكەن، بەڵام دەسەڵاتیان بەسەر خەونی خۆیاندا نییە، دەتوانن بەر لە سەدان لەشكری بەهێز بگرن، دەتوانن تاج و تەختی دەیان میرو گزیر تێك بدەن، بەڵام بەری مۆتەكەو دێوەزمەی ناو خەونیان پێ ناگیرێت."(ل133). جارێ هەقمان بەسەر تواناو دەسەڵاتی –وەك رۆماننووس دەڵێت- شاهەنشاكانەوە نییە، بەڵام گەلۆ بەشكو ئێوە بزانن (گزیر)ی داماو تاج و تەختی هەیە، تا پادشاكان تێكیبدەن؟ ئاخر مەگەر گزیر بەردەستە و خزمەتكار نییە؟!.
17. "هاتنیان بۆ لای من بۆ ئەوە نەبوو پرسیارم پێ بكەن..."(ل143). مادامەكێ (پرسیار) لەگۆڕێدایە، ئەوا (لێكردن) گونجاوترە، چونكە (پێكردن) هەر لەگەڵ (پرس)دا جوانە.
18. "من هەم جورمم بچوك بوو..."(ل146). (جورم) بە گەورەیی و بچوكی نییە، بە زۆر و كەمییە. بۆیە ئەو جۆرە ئاوەڵناوە لەگەڵ جورم(تاوان)دا بەكار نایەت.
19. "كاتێك دكتۆر سوعاد باسی ئەو ڕۆژە بۆ ڕێنوار دەكات، كە تەلەفۆنی بۆ كردووە، دەڵێت: "من ئەو زەنگەم بۆ دایت..."(ل230). نازانم (لێ)ی (دایت)ەكە بۆچی قرتێنراوە؟ ئەم هەڵەیە لە زۆر شوێنی تری رۆمانەكەدا دووبارە كراوەتەوە، وەك ئەوەی (لێ)یەكان زیادە بن. بڕوانە ئەم دێڕە بێ (لێ) چەند ناشرینە: "وەك فـێ هاتوو لە بەردەم خۆمەوە دەمگوت..." (ل454)، مەبەستی ئەوەیە بڵێت: (وەك فـێ لێهاتوو)... (لێ) لەجێی خۆی دابنرێ زۆر جوانە... ئەوجا دەیان گوزارەی هەڵەی وەك "خەوم پێدادەكەوێت... (ل549)"مان بۆ دەكات بە (خەوم لێ دەكەوێت)و بەمەش خوێنەر وەڕس نابێ!.
20. "پڕمەی چەند قاقایەكی گەورە وەك چەند بەردێكی گەورە بن و..."(ل236). (پڕمە) دوو واتای هەس: دەنگی لوتی یەكسم، دەنگی گریانی لەناكاو، ئیدی نازانم (پڕمە) و (قاقا) چۆن لەوێدا خراونەتە پاڵ یەكتر؟.
21. "خۆت مەبوورێنەوە، چاوت بكەرەوە، منداڵ بازاڕ دەرمەهێنە، ئەمە ئەو كەسەیە كە دەبێت بیپارێزێت..." (ل260). (منداڵ بازاڕ دەرمەهێنە) مانای چییە؟ ئەمە چ جۆرە كوردی نووسینێكە؟ وادیارە رۆماننووسەكەمان سەروكاری لەگەڵ دەرهێناندا هەیە، بۆیە هەر بەوەندە وازی نەهێناوە و دەنووسێت: "بە دەنگی بەرز ئازایەتیان دەردەخست و جوامێرییان دەردەهێنا و دەیانگوت...(437)"، جوامێری بۆ دەرهێنان ناشێ، هی نواندنە. (بە دەنگی بەرز ئازایەتی و جوامێرییان دەنواند).
22. "بە پۆستاڵی درێژەوە بەناو بەفری زستاناندا بڕۆم، ملپێچی خوری بئاڵێنم و پاڵتۆی ئەستوور لەبەر بكەم و..." (ل264)، ئەرێ پۆستاڵی كورت هەیە؟ ئایا ناوهێنانی پۆستاڵ بەس نییە بۆ ئەوەی خوێنەر تێبگات، ئیدی چ پێویستی بە ئاوەڵناوی (درێژ) هەیە؟ مەگەر پێڵاو و پۆتین و پۆستاڵ، سێ جۆرە ناسراو و باوەكە نین لای هەمووان؟ دواتر (ملپێچی خوری بئاڵێنم) یانی چی؟ تۆ بڵێی (لە ملم)ی نێوان (خوری) و (بئاڵێنم) چی بەسەر هاتبێ؟ ئایا ئەویش هەڵەی تایپە؟.
23. "من بەردەوام بە ئاوی سارد دوش دەگرم"(ل302) دووش ناگیرێ، دەكرێ. (من بەردەوام بە ئاوی سارد دووش دەكەم)، ئەوەتا بۆ خوێندنەوە جوانترو لەسەر زمان رەوانترو لە نووسینیشدا راستترە.
24. "هێند لەیەك ترازابووین، وێرانبوونی دونیاش نەیدەتوانی بمانلكێنێتەوە بەیەكەوە."(ل317). ئاخر لە وێرانبوونی دونیادا كوا شتی لێكترازاو چانسی جارێكیتر پێكەوەلكانیان هەیە؟.
25. "ئیدی هیچ شتێك لە سەی ئەسڵان لەژیانیدا گرنگتر نەبوو" (334). یاسای بەراوردی وا شێواندووە، بەهەزارحاڵ تێدەگەی دەیەوێ چی بڵێ! دەبوو بنووسێت: "ئیدی هیچ شتێك لەژیانیدا، لە سەی ئەسڵان گرنگتر نەبوو".
26. "لەمڕۆوە دەبێت دەست بكەن بە هەڵكەندن و قووڵكردنەوە، سەعاتێكی تر ئەندازیارەكان دەگەنە بەرەوە..."(ل350). دە دوانزە جار ئەم دێڕەم خوێندەوە، ئەوسا تێگەیشتم، مەبەستی لە (دەگەنە بەرەوە) واتە (دەگەنە شوێنی كاركردنەكەیان)، چونكە (دەگەنە بەرەوە) داتاشراوێكی نوێی بەختیار عەلی خۆیەتی و فڕی بەسە زمانی كوردییەوە نییە! لەوەش ناڕێكتر ئەوەیە، كاتێك دەستەواژەیەكی وەك (نێو بەین) دادەتاشێ و بەشێوەیەكیش بەكاری دەهێنێ، پیاوم گەرەكە دڵی تەنگ نەبێَت: "دیارە غەمۆكی و هەڵچوونی لەناكاو و پەشۆكانی كتوپڕو تووڕەبوون و گریان هەبوون، بەڵام من هەر زوو خۆم دەخستە نێو بەین و شتەكانم ئارامدەكردەوە" (ل353). خۆم دەخستە نێوبەین، چ شێوەزار و بنزارێكی كوردییە؟ مەگەر لەوێداو بۆ ئەو رستەیە، (نێو و ناو و نێوان) مەگەر هەر (بەین) نییە!.
27. ئال موراد دەڵێت: "كابرا هەر شتێكی بۆ دابنابام، چاوم دەنا بە لوولەی دووربینەكەوەو..." (ل370). من لەژیانمدا تەقەم نەكردووە، بەڵام دەزانم دووربین لوولەی نییە!
28. "من سەیری داودم كردو چاوێكم بە ڕوخساری ئەوانی تردا خشاندو...."(ل376). نەخێر بۆ چاوپیاخشاندن، (چاوم بە ئەوانی تردا گێڕا)، جوانترە.
29. "پیرەمێردێكی لەخواترس و بێئاگا لە دونیا كە ژیانی زاهیدێكی لەدونیا دابڕاو دەژیا..." (ل419– 420)، كە وترا زاهید، ئیدی دەزانرێ كەسێكی لە دونیادابڕاو و لاتەریكە، چ پێویست دەكات (بێ ئاگا لە دونیا و لەدونیا دابڕاو)ی سەربار بخەین.
30. "لەساتێكدا دەپەڕێمە ناو خەونی زەهاو، دەزانم ئیتر ئەوە من نیم كە سەیری ئەو هەورە شێتانە دەكات..."(ل43).(دەپەڕێمە) هەر زۆر ناشرینە (دەچمە) جوانترە، ئینجایش (سەیری ئەو هەورە شێتانە دەكات...) هەڵەیەو دەبوو بینووسیبا: (سەیری ئەو هەورە شێتانە دەكەم)...
31. "بە دەنگێكی ترساو و گڕو كپەوە دەڵێت..."(ل433). تێناگەم (دەنگێكی ترساو) لەیەك كاتدا چۆن هەم (گڕ)ەو هەمیش (كپ)ـە؟
32. "بە هۆی باران و تاریكییەوە توانیبوویان دەرچن و نەكەونە دیلی سوپای مەمەد حەسار..." (ل439)، (... ... نەبنە دیلی دەستی سوپای مەمەد حەسار) راستە.
33. "لەگەڵ تلەكانمدا بەردە تیژەكان دەچن بە لەشمداو توند ئازارم دەدەن، سەرم لە چوكڵی هەندێ بەردی تیژ دەدات"(ل444). ئەرێ كامە چوكڵی بەردە؟ لەلاپەڕە (462)یشدا جارێكی تر (چوكڵی بەرد) دێتەوە ناوەوە، بەڵام ئەم جارەیان لە رستەیەكی عەنتیكەتردا: "ئاخ بۆخرسان چ چیایەكی سەیرە، پڕ نوك و چوكڵ و دندانی بەردینە..."، ئیدی بێ قەزا بێ، بەختیار بەجۆرێك (تل و چوكڵ و نوك و دندان)ی لەپاڵ (بەرد)دا ریزكردووە، ئەسڵەن زۆر بە زەحمەت بیرمان دەكەوێتەوە، كوردی دەخوێنینەوە؟!
34. "زەهاو وەك پشیلەیەكی ترساو وایە، لەشسوك و بازدار لەپێشمەوە، وەك كەروێشكێك لە تانژی هەڵبێت ڕادەكات، وەك شێت لەسەر چوار چنگۆڵە بەناو لیتەو بەردو ئاوەڕۆی ساردی باراندا..." (ل445). لەوە وازدەهێنین كە دانەپاڵی وەسفی (پشیلەی ترساو) و (كەروێشكی هەڵهاتوو) و (شێت) بۆ یەك كەس و لەیەك كاتدا، چەند لەیەكەوە دوورن، بەڵام با سەرنج بدەینە (چوار چنگۆڵە) و بیر لەو داماوە بكەینەوە و بپرسین: ئەرێ تۆ بڵێی ئەم زەهاوی سۆفی عەبدییە، پێیەكانیشی (چنگ)یان هەبووبێت؟
35. "سەربازەكانی مەمەد حەسار لەم ناوەدا بێخەیاڵن و پاسەوانییەكی وەها ئەنجام نادەن" (ل462)، پاسەوانی ئەنجام نادرێ، دەكرێ یان دەگیرێ. (پاسەوانیكردن، پاسەوانیگرتن)، (پاسەوانی ئەنجامدان) زۆر ناخۆشە!
36. "دوای خەو هەڵدەستم و لەشم لەگەڵم نایە، ماسولكەكانم بە جەمام كەوتوون..."(ل463). هەرچی فەرهەنگی كوردیم لەبەردەستن، گەڕام، (ماسولكە بە جەمام كەوتن)م تێیاندا بەرچاو نەكەوت. هەر بەڕێزێك زانیارییەكی هەیە، تكایە ئاگادارم بكاتەوە، خێری دەگات.
37. "من ترپەی دەستی دەپێوم..."(ل466)، ترپەی دڵ دەپێورێ، نەك هی دەست. ئەمە گوایە مەبەستی ئەوەیە، بڵێت: ترپەی دڵی، لە شادەماری دەستییەوە دەپێوم.
38. "تا حورمەت لە لاشەی كوژراوەكە بنێن..." (ل468). لە هەموو رۆمانەكانی دیكە و بەم رۆمانەشییەوە، هەمیشە لەبری (تـەرم)، (لاشـە) بۆ مرۆڤی مردوو/ كوژراو بەكاردەهێنێ، كە هەموومان دەزانین لاشـە بۆ ئاژەڵ بەكاردێت، نەك بۆ مرۆڤ!
39. "... سەرپەرشتی راستەوخۆی مەكینەكان بوو، ئامێری چاپەكەی دەبردە ڕێوەو لەگەڵ كوڕێكی خەڵكی كوفیاندا هاریكار بوو كە ئەویش لە لێزانین و دەست ڕەنگینیدا دەستەكەمێكی لە سەید یەدوڵا نەبوو" (ل504). دەیەوێ بڵێت: دەستڕەنگینی كوڕەی كوفییانی لە بەڕێوەبردنی كاروبارەكاندا كەمتر نەبوو لە سەید یەدوڵا، كەچی ناتوانێ بەو شێوەیە مەبەستەكەی خۆی دەرببڕێت، بۆیە ناچار هاتووە، وشەیەكی سەیروسەمەرەی وەك (دەستەكەمێكی) دادەهێنێ، كە هیچ یاسایەكی مۆرفۆلۆژی لە زمانی كوردیدا قەبوڵی (تەعەددا)ی ئاوا ناكات..!
40. "ئازاری ناوەكی نادیار لە ناوەوە دەیانخوات"(ل507). كە وترا (ئازاری ناوەكی) ئیدی چ پێویست دەكات باسی (ناوەوە) و (دەرەوە) بكەین؟ یان (ئازارێكی نادیار لەناوەوە دەیانخوات) باشتر نەبوو، بنووسرابا؟
41. چ پێویست دەكات، رستەیەكی وەك (نازانم گرمەی هەوری ئاسمانە...) سەقەت بكەین و بەم شێوەیەی بنووسین: "نازانم گرمەی هەورەكانی باڵایە..."(ل522). ئاخر (ئاسمان) بۆچی بكەین بە (باڵا)؟
42. "كۆمەڵكوژی گەورەیان تیا ئەنجام دەدەن..."(ل534) (كۆمەڵكوژی گەورەیان بەسەر دێنن) چ عەیبێكی هەیە كە ناینووسێت؟
43. "لە هەندێ جێگادا سەدان پیاوانی دێلاوارمان دەبینی..."(ل537). ناو لە زمانی كوردیدا، بەو شێوەیە كۆناكرێتەوە. بەڵام نازانین بۆچی بەختیار دێت (پیاو)ی دوای ژمارەی (سەدان)یش كۆ دەكاتەوەو دەیكات بە (سەدان پیاوان)!
44. "بۆقبۆقیلە وەها نیگای خەڵكی دەكرد، وەك ئەوەی زوڵمێكی گەورەی لێ بچێت..."(ل539). زوڵم (لێ ناچێت)، بەڵكو (لێدەكرێت).
45. "دەمێك گوناهبارێكی خەیاڵیان كێشا..."(ل546). سەیركەن یەك (ی)ی چی بەسەر واتای ئەو رستەیە هێناوە...راستەكەی ئەمەیە: دەمێك نیگاری گوناهبارێكی خەیاڵییان كێشا.
46. "هەمیشە لەبەر چاومە بە ڕیشە سپی و قژە ڕەشەكانییەوە"(ل548). دەبێ بنووسێت: بە ڕیشی سپی و قژی ڕەشییەوە... (قژە ڕەشەكانی) لەبنەڕەتەوە هەڵەیە!.
47. "كوڕی عاسمان، ئەمە پیشانی هەركەس نادەم..."(ل558).(هەركەس) نا (هەموو كەسێك) یان (هیچ كەسێك).
• كەڵەكەكردنی وشەی هاوواتا:
وەك چۆن لە زۆر شوێندا وشە، مۆرفیم و ئامرازە رێزمانییەكانی كرتاندووە، بەپێچەوانەشەوە لە زۆر شوێندا وشەی هاوواتای بەسەر یەكەوە كەڵەكە كردووە، ئەمانەش هەندێ نموونەن:
1. تۆش گەنجێكی ئارام و سەبوور دیاری... (ل37)
2. ئاهەنگی بەردباران و ڕەجم سازدەكەن... (ل273)
3. دانیشتنی تایبەت و خسوسیم بۆ دەسازاندن... (ل358)
4. خالق ڕێگای جەهەنەم كوا و قاپی دۆزەخ لەكوێیە. (ل420)
(ئارام، بەردباران، تایبەت، دۆزەخ...)ی كوردی و (سەبور، رەجم، خسوسی، جەهەننەم...)ی عەرەبی هەریەك شتن، ئیتر نازانین چ حیكمەتێكی لە پشتەوەیە كە رۆماننووس ئاوا لەپاڵ یەكدا ریزیكردوون، بەڵام كار هەر بەوەوە ناوەستێ، بەڵكو دەنووسێت: "لەئێستادا گەر بەخت بهێنین و لەگەڵ من بتخەنە كەمپی ناوشاخان، ئەوە شانسێكی باشمان هێناوە" (ل264) جارێ لەوەگەڕێن كە (بەخت بهێنین) چ دەستەواژەیەكی نابووتە، بەڵام مەگەر (بەخت) و (شانس) هەر یەك شت نین؟ ئیتر ئەگەر (بەخت بهێنین) (شانسێكی باشمان هێناوە) یانی چی؟
5. دووبارەكردنەوەی وشەی هاوواتای كوردییش بەدی دەكەین، وەك: "تووشی گێژو وڕییەكی كتوپڕ دەبوون... (ل356)" یان: ".... زانیارییەكی زۆری دەربارەی نهێنییەكانی دەرمانكردن و هەتوان گرتنەوەو مەرهەمسازی كۆكردبێتەوە.(ل153)"، ئەرێ برادەرینە (دەرمانكردن و هەتوانگرتنەوەو مەرهەمسازی) هەریەك شت نین؟! یان: "ئیشكەرەكان هەموو تێشوو و پاچ و بێڵ و خاكەنازیان پێ بوو، لە بانی ترۆپك لە پشت زنجیرە بەردێكی تیژەوە... (ل349)"، بێجگە لەوەی (بێڵ)و (خاكەناز)، دیسانەوە هەر یەك شتن، بەڵام دەستەواژەی (لە بانی ترۆپك)یش زۆر پێكەنیناوییە، كە گوایە مەبەستی (لوتكەی چیایە). راستییەكەی هەرجارێك (لەبانی ترۆپك) دەخوێنمەوە، بیری برادەرە توركمانەكانی (كفری)یم دەكەم!
• داتاشینی بە هەڵەو بە هەڵەبەكارهێنانی وشەو زاراوە:
بەختیار عەلی، لەم رۆمانەیدا وەك رۆمانەكانی دیكەی، هاتووە كۆمەڵێك وشەی لەخۆوە داتاشیوەو كۆمەڵێكی دیكەیشی بە سەقەتی بەكارهێناوە. ئەو نە پسپۆڕی زمانی كوردییە و نە ئەو سەلیقە گەورەیەشی لە زمانی كوردیدا هەیە، تا ئەو ئەركە وەئەستۆی خۆی بگرێ، بۆیە لەم بوارەشدا كەوتووەتە هەڵەی زەقەوە.
ئەوەی لای خوارەوە خراونەتەوەڕوو، هەندێ لە وشە بەهەڵەداتاشراوەكانی بەختیار عەلین و ئێمەش راستەكانیان بەرامبەر دەنووسینەوە:
1. چێشتكەر: چێشتلێنەر.
2. هەواڵدز: هەواڵگر.
3. ئارایشتگەر: ئارایشتكار.
4. تیمارپێچ: برینپێچ.
5. گوپدار: گوپن
6. ژەنگین: ژەنگن، ژەنگاوی.
7. دەستكار: دەستكرد.
8. دەروونخانە: مەبەست لێی نۆرینگەی پزیشكی دەروونناسە. (دەروون شتێكی بەرجەستە نییە تا خانی هەبێت).
9. بنەماڵەی دەستدار: بنەماڵەی دەسەڵاتدار. (بنەماڵەمان هەیە دەسەڵاتدار نەبێ، بەڵام بنەماڵەمان نەبینیوە بێ دەست).
10. فیشەكلەق: فیشەكلغ (وشەیەكی توركییە، واتە فیشەكدان).
11. قیرچیسمە: قیرسیچمە (وشەیەكی توركییە، بە كەسێك دەوترێ كە خووڕەوشتی بێزاركەرانەی هەبێت).
12. شووشەی دووربین+ ئاوێنەی دووربین: دووربین نە شووشەی هەیە و نە ئاوێنە. دووربین هاوێنە (عدسە)ی هەیە.
13. دەستی دەگوژیم: دەستی دەگوشیم.
• تێكەڵكردنی (ف) و (ڤ):
ئەم دیاردەیە، كە لەراستیدا كێشەیەكی فۆنۆلۆژییە لە هەموو نووسینەكانی پێشووتری بەختیاردا -نەك هەر بە تەنها رۆمانەكانی-بەرچاو دەكەوێت. لە (هەورەكانی دانیال)یشیدا، دیسانەوە لە چەندین شوێندا پیتی (ف) لەبری پیتی (ڤ) هاتووەو بەپێچەوانەشەوە، كە وەك دەزانین ئەم دووانە دوو فۆنێمی جیاوازن لە زمانی كوردیداو توانای واتاگۆڕینیان هەیە، بۆیە لەو وشانەیشدا، كە واتا ناگۆڕن، دەبێ هەروەك خۆیان بنووسرێنەوەو نابێ دەستكارییان بكەین.
1. دەموچاوی بە جۆرێكی سەیر پڤی كردبوو... (ل53) (پفی كردبوو)
2. خێرا دەستەسڕێكی لە گیرڤانی دەرهێناو... (ل53) (گیرفانی)
3. دیارە دەیانەوێت شارێك یان نەتەوەیەك یان دەفەرێكی گەورە بترسێنن... (ل431) (دەڤەرێكی)
• هەندێ هەڵەی تر كە پەیوەستن بە بونیادی گشتی رۆمانەكە:
1. رۆماننووس لەسەر زاری (رێنوار)و لە وەسفی (دكتۆر سیامەندی مام)یدا دەنووسێت: "پیاوێكی مۆن و خۆبەزلزان نەبوو" (ل7)، كەچی نۆ دێڕ دواتر دەنووسێت: "پیاوێكی باش و دەم بە خەندە نەبوو، خاڵی نەبوو لەخۆویستی و لە خواستی گەورەبوون و هەڵكشانی زۆر". جارێكی تریش لە دێڕی (9 –12)ی لاپەڕە (9)دا ئەوە دووبارە دەكاتەوە كە دكتۆر سیامەند كەسێكی خۆبەزلزان بووە! ئیتر نازانین كام لەو دوو وەسفە، لەراستیدا مەبەستی رۆماننووسە، كە داوێتییە پاڵ دكتۆر سیامەند؟
2. "چەند ڕۆژێك پێشتر هەواڵ هاتبوو، كە لەزیندان نەخۆشییەكی دەروونی بڵاوبۆتەوەو وەك هەر تاعوونێك كە فایرۆسەكەی لەیەكێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگوازرێتەوە..."(ل22). دەبوو رۆماننووس ئەوەی بزانیایە، كە تاعون نەخۆشییەكی ڤایرۆسی نییە، بەڵكو نەخۆشییەكی بەكتیرییە و بەمەش راستتـر وابوو یان لەبری تاعون ناوی نەخۆشییەكی تری هێنابا یان ئەوەتا نووسیبای: (... وەك هەر تاعونێك، كە بەكتریاكەی...).
3. "من بۆ یەكەمجار لەژیانمدا بە دڵگەرمی و بەردەوامی دوای هەواڵەكان دەكەوتم. بەیانیان پێش ئەوەی بچم بۆ سەر كار هەموو ڕۆژنامەكانم دەكڕی، تكامكرد لە شوێن كارەكەمدا تەلەفۆن و تەلەفزیۆنێكی كۆنیان بۆ هێنام، تا بتوانم لە نزیكەوە ئاگام لە دۆخی دێلاوار بێت"(ل181)، كەچی لە (ل235)دا دەڵێت: "بەوەدا من زۆربەی كاتم لە سەنتەرەكەدا دەبردە سەر، سەرچاوەیەكی زۆری زانیاریم لەبەردەستدا نەبوو، نەشمدەویست هیچ كەسێك بزانێت كە مرۆڤێكم بایەخ بە حاڵی دونیا دەدەم). ئەنجا لە (ل237)دا دەڵێت: "هەموو ڕۆژێك هەواڵەكان باسیان لە سەری بڕدراوی خەڵكانی دێلاوار دەكرد". با خوێنەر خۆی لەم بارەیەوە حوكم بدات، من هیچ ناڵێم.
4. "لە كوچەیەكدا بۆقبۆقیلە لەخۆیەوە بەسەریدا هات و پیاوێكی ڕەشتاڵەی باریك و موو كورتی گرت..."(ل251). وابزانم هەموو خوێنەرێكی وریا ئەو پرسیارە ئاراستەی رۆماننووس دەكات لەوەی بۆقبۆقیلە چۆن زانی پیاوە رەشتاڵە باریكەكە مووی كورتە؟ خۆ ناشێ مەبەستی رۆماننووسی لە موو (قژ/ پرچ) بێت؟
5. یەكێك لە كەسێتییە سەرەكییەكانی رۆمانەكە، كە بەشێكی گێڕانەوەشی دەكەوێتە ئەستۆ، وەك لەلاپەڕە (450)دا هاتووە ناوی (ئال موراد كەنعانە)، بەڵام دیارە رۆماننووس بیری چووەتەوە، كە لە (ل103)دا، كاتێك یەكەمجار ئەم كەسێتییەمان پێ دەناسێنێ، نووسیویەتی: "ئال موراد ناوی بنەماڵەكەیان (ال المراد) بوو.... كەس بە ناوی خۆیەوە بانگی نەدەكرد، هەموو هەر بە ئال موراد بانگیان دەكرد. (ل103) ئەمە بێجگە لەوەی ئەو (ال)ی (تعریف)ـەی سەر (ال مراد)یش، بەپێی یاسای (ناساندن) لە زمانی عەرەبیدا هەڵەیە.
6. لەلاپەڕە (266)ی رۆمانەكەوە، كارەكتەرێك بەناوی (نەقیب نەجات یوكسەل)ەوە دەردەكەوێت و رۆماننووس بەم شێوەیە پێمان دەناسێنێَ: "ڕۆژێك ئەفسەرێكی سێ ئەستێرە هات، ناوی نەقیب نەجات یوكسەل بوو..."، كەچی لەلاپەڕە (405)ەوە، بەشێوەیەكی سەرسوڕهێن و بێ پاساو دەبێتە (عەقید نەجات یوكسەل)، هەر بۆ نموونە: لە (ل 405)دا لە نۆ دێڕدا، سێ جار ناوی هاتووە، جاری یەكەم و دووەمیان عەقیدەو لە جاری سێیەمدا بووەتەوە بە نەقیب! هەروەها لە لاپەڕە (408)دا، لە سێ دێڕدا دووجار ناوی هاتووە، جارێك نەقیبەو جاری دواتر عەقیدە. لە (ل412) تا (ل413) هەمان هەڵە دووبارە كراوەتەوە، كە جارجار (نەجات یوكسەل) لە نەقیبەوە دەبێتە عەقید و دیسانەوە دەبێتەوە بە نەقیب!
7. "بۆنێكی تایبەت لە ئۆفیسەكەدا بوو، كە بۆ من جادوویی و هەژێن بوو، بۆنی عەتر نەبوو، بۆنی دەرمانی خاوێنكردنەوەش نەبوو، بەڵكو بۆنی شتێك بوو كە بیرمدەكرد، بۆنی تازەی كتێب، بۆنی لاپەڕەی نوێ كە تازە لەژێر میلی چاپ دێتە دەرێ..."(ل478). خوێنەری وریا كاتێك ئەم دێڕە دەخوێنێتەوە، دەپرسێ: ئایا رێنواری زەریاواری پێشتر كاری لە چاپخانەدا كردووە، وائێستا بیری بۆنی كتێبی تازە چاپكراو بكات؟ هەڵبەتە نەخێر، چونكە تا ئەو شوێنەی رۆمانەكە، شتێكی وامان بەرچاو و گوێ ناكەوێ! ئەمەمان كاتێك بۆ رووندەبێتەوە، كە ئەم چەند دێڕە، لە لاپەڕە (568)دا دەخوێنینەوە: "كە ناوی چاپخانە دێت، من هەوای كتێبەكان دەچێتەوە سەرم، دەنگی ئامێرەكانی چاپ جارێكی تر لەگوێمدا دەزرنگێنەوە، كەپووم پڕ دەبێت لە بۆی مەرەكەبێكی بۆنخۆش...".
8. پرۆفیسۆر گوتی "غەم مەخۆ، من لە ڕۆژانی داهاتوودا، سێ شوناسنامەتان بۆ دەردەهێنم..." (ل489). تەواو، كەواتە پرۆفیسۆر قاسم شابەندەر سێ شوناسنامە بۆ هەریەك لە (رێنوار زەریاواری، زەهاو سۆفی عەبدی و ئال موراد) دەردەكات، كەچی لە لاپەڕەی دواتردا (ل490) هاتووە:"دكتۆر هەر بەو جۆرەی كرد كە خۆی گوتی، شوناسنامەی دوو هاوڵاتی خەڵكی ئەڵائابادی بۆ دەرهێناین..."، ئەنجا لەلاپەڕە (503)دا دەنووسێت: "ئال موراد لە شوناسنامەكەیدا ناوی موجیب سوفیان بوو...)، كەواتە سێ شوناسنامەی بۆ دەركردوون، نەك دوو!.
• پێشنیاز:
لەكۆتاییدا دوو پێشنیازم بۆ بەختیار عەلی رۆماننووس هەیە، كە دڵنیام زۆر كەسیتر چ بە نووسین و چ رووبەڕوویش رەنگە ئەم پێشنیازانە و زیاتریشیان خستبێتەڕوو، بەڵام بۆچی تائێستا بەگوێی نەكردوون؟ ئەوە پرسیارێكە مەگەر خۆی وەڵامی بداتەوە...
1. پێویستە بەختیار عەلی وەك رۆماننووسێكی پڕ بەرهەم، قەدری خوێنەرانی خۆی بگرێت و لە نووسین و بڵاوكردنەوەی بەرهەمەكانیدا پەلە نەكات و ئەوپەڕی وردی بنوێنێ لەبڵاوكردنەوەیاندا.
2. پاش تەواوكردنی نووسینی هەر رۆمانێك و پێش ئەوەی بنێردرێ بۆ چاپخانە، داوا لە چەند هاوڕێ و كەسێكی نزیكی خۆی بكات، پێداچوونەوە بە بەرهەمەكەیدا بكەن، خۆ ئەمە عەیب نییە و هەموومان لەبەردەم ئەگەری هەر جۆرە هەڵەیەكداین. نەخوازەڵا لەبەرامبەر پرسێكی وەك زماندا، كە هەتا بڵێی بوونێكی سركی هەیەو بە ئاسانی بۆ هەموو كەسێك دەستەمۆ ناكرێ.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ