سەرچاوەیەک: ئێستا دەستپێکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان گفتوگۆی لەبارەوە ناکرێت

 

لە 25ـى ئادارى 2023ـەوە هەناردەى نەوتى هەرێمى کوردستان بۆ بەندەرى جەیهانى تورکیا راگیراوە، ئەوەش دوای بڕیاردان لە سکاڵایەک لە دادگەی نێوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس.

 

پێش راگرتنەکە، رۆژانە نزیکەی 450 هەزار بەرمیل نەوت لە رێگەی بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا لە بەندەری جەیهانەوە هەناردە دەکرا کە لەو بڕە 75 هەزار بەرمیلی، نەوتی کێڵگەکانی کەرکووک بوو.

 

سەرچاوەیەکی ئاگادار لە پرسەکە بە رۆیتەرزی راگەیاند ، ئێستا دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان گفتوگۆی لەبارەوە ناکرێت.

 

 

بڕیارەکەی مانگی ئاداری رابردووی دادگەکە، کە بووە هۆکاری راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکووک بۆ دەرەوە لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە، جەخت لەوە دەکاتەوە؛ دەبێت حکومەتی تورکیا 1.5 ملیار دۆلار بداتە عێراق، ئەوەش وەکو قەرەبووی ئەو زیانەی لەو وڵاتەی داوە لە بەرامبەر هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ دەرەوە بێ رەزامەندیی بەغدا لە ساڵانی 2014-2018.

 

هێشتا تورکیا هیچ بڕە پارەیەکی وەک قەرەبوو نەداوەتەوە عێراق و دوو سەرچاوە دەڵێن، هێشتا شەڕی یاسایی عێراق و تورکیا لەسەر قەرەبووەکە درێژەی هەیە.

 

لە لایەکی دیکەوە، عێراقیش دەبێت هەندێک پارە بداتە تورکیا.

 

رۆژی 13-3-2024، ئۆنجو کەجەلی، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی تورکیا رایگەیاند، "تشرینی یەکەمی رابردوو گوتمان کە دەتوانرێ نەوت بە بۆریی جەیهان بڕواتەوە. ئێمە هیچ کێشەیەکمان نییە، بەڵام تێدەگەین کە لایەنی عێراقی هێشتا ئامادە نییە."

 

بەپێی رێککەوتنی بۆریی نەوتی نێوان عێراق و تورکیا کە ساڵی 2000 هەموارکرایەوە، عێراق دەبێت ساڵانە 35 ملیۆن تۆن نەوت لە رێگەی بۆرییەکەوە هەناردە بکات کە یەکسانە بە 700 هەزار بەرمیلی رۆژانە، بەڵام ئەگەر عێراق ئەو بڕە هەناردە نەکات، دەبێت ساڵانە نزیکەی 218 ملیۆن دۆلار بداتە تورکیا؛ تورکیاش ئەمە وەکو کارتی گوشار دژی بەغدا بەکاردەهێنێت.

 

بەڵام ود ماکێنزی، دامەزراوەی بەریتانیی توێژینەوە لە بواری وزە دەڵێت، بەپێی خەمڵاندنەکانی ئەوان، لە ئەگەری ئامادەیی بۆرییەکە، دەبێت عێراق مانگانە نزیکەی 25 ملیۆن دۆلار بداتە تورکیا، ئەوە بە گوێرەی رێککەوتنەکە. 

 

هاوکات رۆژی 24-3-2024، کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی کوردستان کە بە ئەپیکور ناسراوە لە راگەیێندراوێکدا گوتی، ئاگادارن لەوەی هەرچەندە بۆریی نەوتی عێراق - توركیا بەكارناهێنرێت، بەڵام عێراق رۆژانە 800 هەزار دۆلار سزا دەدرێت، بەهۆی ئەوەی نەیتوانیوە مەرجەكانی نێو رێككەوتنی بۆریی نەوتی عێراق - توركیا جێبەجێ بكات. 

 

 

ئەمریکا جگە لەوەی هەناردەکارێکی گەورەی نەوتە، گەورەترین بەکاربەری نەوتی جیهانە؛ ساڵی رابردوو رۆژانە نزیکەی 20 ملیۆن بەرمیل نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانی بەکاربردووە. 

 

بۆیە هەر کێشەیەک کە ئاستەنگ بۆ بازاڕی نەوتی جیهان و مەترسیی بەرزبوونەوەی دروست بکات، نیگەرانیی ئەمریکای لێدەکەوێتەوە، چونکە کاریگەریی لەسەر ئابووریی ئەو وڵاتە دەبێت و نرخ بەرزدەکاتەوە.

 

ئەو 450 هەزار بەرمیل نەوتەی هەرێمی کوردستان پێش بڕیارەکەی دەستەی نێوبژیوانیی نێودەوڵەتی، 0.5٪ـی خواستی رۆژانەی جیهانی لەسەر نەوت پێکدەهێنا.

 

هەرچەندە بڕەکە کەمە، بەڵام بە قەبارەی خۆی کاریگەری لەسەر نرخەکە داناوە؛ کاتێکیش بڕیاری راگیرانی هەناردەی درا، نرخی بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا نزیکەی 50 سەنت بەرزبووەوە.

 

چەندین جار ئەمریکا هەوڵی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستانی داوە، بەڵام ئەنجامێکی ئەوتۆیان نەبووە. فاکتەرە جیۆسیاسییەکان و شەڕەکانی جیهان و ناوچەکەش کاریگەرییان لەسەر هەوڵەکانی ئەمریکا داناوە.

 

مایکڵ نایتس، شارەزای کاروباری عێراق لە پەیمانگەی 'واشنتۆن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیک' دەڵێت، بەهۆی هەردوو شەڕی ئۆکراینا و غەززەوە، حکومەتی ئەمریکا پەرتەوازە بووە.

 

نایتس دەڵێت، "ئەوان [ئەمریکا] پێنج یان شەش جار هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەکەی [راگرتنی هەناردەی نەوتیان] داوە، ئێستاش ماندوو بوون".

 

ئەپیکور لە راگەیێندراوەکەی شەوی هەینیی رابردوودا رایگەیاند، زیاتر لە ملیارێک دۆلاری شایستەی هەناردەی نەوتیان لای حکومەتی هەرێمی کوردستانە کە لە تشرینی یەکەمی 2022ـەوە تاوەکو ئاداری 2023 هەناردەیان کردووە.

 

کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی هەرێمی کوردستان دەشڵێت، بەردەوامن لە هەوڵەکان بۆ قەرەبووکردنەوەیان بەپێی ئەو گرێبەستانەی هەیانە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان. کۆی ئەو داهاتە راستەوخۆیەشی بەهۆی هەناردەنەکردنی نەوتەوە لەدەستیان چووە، دەگاتە ملیارێك و 500 ملیۆن دۆلار.