ئاوات شێخ جەناب بۆ رووداو: دابەشکردنی مووچە پێویستی بە بڕیاری سیاسییە

 

هاوکات لەبارەی مووچەی هیزە ئەمنی و سەربازییەکانی هەرێمی کوردستان دەڵێت، "لەگەڵ بەغدا گەیشتوونەتە رێککەوتنی بنەڕەتی."

 

وەزیری دارایی و ئابووریی لەبارەی دابەشکردنی مووچەی مانگی دوو کە زیاتر لە 600 ملیار دیناری لە بەغداوە خراوەتە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی گوتی: "ئێمە وەکو وەزارەت هەموو ئامادەکارییەکانمان تەواو کردووە و تەنیا پێویستی بە بڕیاری سیاسییە بۆ ئەوەی دابەشبکرێت".

 

رۆژی شەممە، 23-3-2024، ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی و ئابووری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دیدارێکی رۆژنامەڤانیدا لە سلیمانی لەبارەی کێشەی مووچەی هەرێمی کوردستان و دابەشکردنی مووچەی مانگی شوبات وەڵامی چەند پرسیارێکی ئارێز خالید، پێشکێشکاری تۆڕی میدیایی رووداوی دایەوە و گوتی؛ "دۆخی ئێمە لەگەڵ عێراق دۆخێکی تەندروست نییە و سیاسەت حوکمی تێدا دەکات و ئێستاش سیاسەت خەریکە چارەسەری دەکات".

 

 

 

ئاوات شێخ جەناب: ئەو پارەیەی کە هاتووە، هەنگاو بە هەنگاو رامانگەیاندووە کە گەیشتووە، چەندی نوقسانە. ئێمە کێشەمان لەسەر ئەوە نییە مووچە دابەشدەکەین یان نایکەین، بەڵکو کێشەی بنەڕەتی لەسەر ئەوەیە کە دۆخێکی سیاسی لە هەرێمی کوردستان دروستبووە کە دەبێ هەموو هاووڵاتییانی ئێمە، بژاردەی سیاسی، رۆژنامەنووسان و رۆشنبیران راستییەک هەیە بیزانن، لە ساڵی 2012ـەوە سیاسەتێک دەستیپێکردووە و لە ساڵی 2014ـەوە دەست بە جێبەجێکردنی کراوە لەسەر هەرێمی کوردستان. لە سایەی ئەو سیاسەتەوە ئێمە گەیشتووین بە ئەمڕۆ.

 

لەم دواییەدا بە پاڵپشتیی دادگەی فیدراڵی، بڕیارێک دەرچووە کە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی فەرمانبەرانی دیکەی عێراق دابەشبکرێت. بە درێژایی ئەو ماوەیەی ئێمە لە دانوستاندندابووین لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی، پێداگریمان لەسەر ئەوە کردووە کە وەکو هاووڵاتییەکی عێراقی مامەڵەمان لەگەڵ بکرێت، بەڵام بەداخەوە تاوەکو ئەم ماوەیەی پێشوو نەمانتوانی لەسەر ئەم بابەتە بگەینە رێککەوتن. دوایین رێککەوتنمان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لە 4-4-2023 بوو کە لەسەر دەستی هەردوو سەرۆکوەزیرانی عێراق و هەرێمی کوردستان بوو، بەڵام مانگێکی نەخایەند، حکومەتی قووڵ، لە بەغدا پەشیمان بووەوە لە رێککەوتنەکە. لەراستیشدا کێشەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014ـەوە لە داهێنانێکی حکومەتی فیدراڵەوە دەستیپێکرد کە تاکلایەنانە دای و بوو بە یاسای ئینفاقی فیعلی (خەرجیی راستەقینە). 

 

ئینفاقی فیعلی سەرزارەکی وا دەنوێنێت کە ئەو خەرجییانەی بە راستی کراون، بەڵام راستییەکەی شتێکی دیکەیە، لە ساڵی 2014 کاتێک حەیدەر عەبادی بوو بە سەرۆکوەزیرانی عێراق، سەیریان کردووە کە خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان نێوان 80٪ بۆ 95٪ خەرجکراوە، ئەوکاتیش کێشەی پارێزگاکانی خواروو و نێوەڕاستی عێراق هەبوو و ئەو پارەیە بە هەمان شێوەی هەرێمی کوردستان خەرج نەدەکرا. داهێنانێکیان کرد بۆ ئەوەی داینەمۆی پارێزگاکان لەسەر خەرجییەکانی وەبەرهێنان دادپەروەری تێدابێت، بۆیە ناکرێ لە هەرێمی کوردستان بەو خێراییە جووڵەی وەبەرهێنان بڕواتە پێشەوە و لە 15 پارێزگاکەی دیکە وا نەبێت، بۆیە پێداچوونەوەیان بە دابەشکردنی بودجەی وەبەرهێنان کرد. 

 

بۆیە، یەکەمجار یاسای خەرجیی راستەقینە بۆ بودجەی وەبەرهێنان دانرا، بۆ ئەوەی گەشەی ئێمە بەزۆر رابگیرێت و وەکو 15 پارێزگاکەی دیکەی لێبکرێت. لەبەرئەوە 15 پارێزگاکەیان هەژمارکرد و بە تێکڕا رێژەیەکیان دەرهێنا و هەرێمی کوردستانیان ناچارکرد بەو رێژەیە وەبەرهێنان بکات. بیانووەکەش ئەوەیە کە ئەوەی لە خەرجیی وەبەرهێنان و خەرجییەکانی دیکە دەمێنێتەوە، ساڵانە دەسووڕێتەوە و دەچێتەوە نێو خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە ساڵی داهاتوو و دواتر دابەشدەکرێتەوە. واتا لەو بڕەی دەمێنێتەوە، هەرێمی کوردستان بڕێک زیاتر قازانج دەکات لە پارێزگاکانی دیکە، بۆ ئەوەی ئەم نادادپەروەرییەی تێدانەبێت، دوو جار هەرێمی کوردستان سوودمەند دەبێت، جارێکیان لەو بڕەی ماوەتەوە، جارێکی دیکەش لە پشکی خۆی، بۆ ئەوە یاسای خەرجی راستەقینەیان هێنا، بەڵام لەو یاسایەدا چەند ستەمێکیان لە هەرێمی کوردستان کرد، یەکەمیان، بەزۆری گەشەکردنی ئێمەیان راگرت. 

 

لەو ماوەیەدا قسەیەکی کاک نەوشیروان مستەفا زۆر دەگوترێتەوە کە عەقڵیەتێک لە بەغدا هەیە کە نایەوێت هەرێمی کوردستان پێشبکەوێت و بناخەیەکی ئابووری بەهێزی هەبێت، لەو سۆنگەیەوە ئێمەیان راگرتووە. کە هاتوون خەرجیی راستەقینەیان جێبەجێ کردووە، بناخەکەی خەرجی وەبەرهێنان بووە و یەکەم شت بە زۆر ئێمەیان برد بۆ ئەو ئاستەی کە لە عێراق هەیە، لەبەر ئەوەی بەو رێژەیەی کە بۆ ئەو 15 پارێزگایە پارە چەند خەرج کراوە، بۆ ئێمەشیان ئەوەندە دادەنا. 

 

ستەمێکی دیکە ئەوەبوو کە بۆ 15 پارێزگاکە خەرجیی راستەقینە هەژمارکرابوو و بەشی ئێمە نەخراوەتە سەر ئەو 15 پارێزگایە و جارێکی دیکە دابەشی 18 پارێزگا بکرێت بۆ ئەوەی جۆرێک دادپەروەری هەبێت، بەڵکو لەسەر 15 پارێزگاکە بۆ ئێمەیان هەژمار کردووە. ستەمی سێیەم هاتوون خەرجییە راستەقینەکانیان کە تەنیا بۆ لایەنی وەبەرهێنان و پیشەسازی و پێشکەوتنە، بەڵام بۆ ئێمە هاتوون لەسەر بودجەی بەکارخستن، قەرەبووی فەرمانبەران و سەرجەم بابەتەکانیان خستە سەر خەرجی راستەقینە، واتا لەجیاتی جارێک سێ جار هەرێمی کوردستانیان لە قاڵبدا، بۆ ئەوەی ئاستی دابەزێت. 

 

لەگەڵ ئەوەشدا بڕیارێکی دیکە دەرچووە کە بەسەر کوردەکانیشدا تێپەڕیوە، ئەوەیە کە رێککەوتن لەسەر خەرجیی راستەقینە کراوە، نوێنەرەکانی هەرێمی کوردستان بۆ وەبەرهێنان دەنگیان پێداوە، بەڵام لە جێبەجێکردنیدا وەکو ئەوە وایە کڵاوێکیان کردبێتە سەر کورد و هاتن لەسەر کۆی خەرجێکانی هەرێمی کوردستانیان هەژمارکرد و لەگەڵیشیدا پشکی 17٪ـی هەرێمی کوردستانیان بە بڕیارێک کرد بە 12.67٪ و کە دێتە سەر ئەو بابەتەش، ئەوەی بە راستەقینە بۆ هەرێمی کوردستانیان ناردووە هیچ ساڵیک لەم چەند ساڵەی رابردوودا نەگەیشتووەتە 6٪ـی پێویستییەکانی هەرێمی کوردستان.

 

ئەو کێشەیە هەر جارە و بە بیانوویەک بەردەوامبووە و ئەمجارەیان لەسەر پرسی نەوت بووە، پرسی نەوتیش وەکو کراسەکەی عوسمانی لێهاتووە و هەر شتێکیان لەسەر خەرجی راستەقینە گوتبێت، پەیوەندییان داوەتەوە بە پرسی نەوتەوە. بەڵام لەراستیدا حاڵی نەوت چۆنە و گرێبەستەکان بە چ شێوەیەکن، ئەوە بابەتێکە و هەر لایەنە و بۆچوونی خۆی لەسەری هەیە، بەڵام ئەوە بیانووە بۆ ئەوەی لە رێگەی خەرجیی راستەقینەوە بابەتی نەوتی و نانەوتی، یان هەندێک لایەن باسی گەندەڵی دەکەن، ئەوانە دەکرێن بە بیانوو و وەکو کراسەکەی عوسمان تاوەکو ئەو گەمارۆیەی لەسەرت دانراوە و نابێ گەشەی ئابووری، دارایی و ئاوەدانیت هەبێت و لەگەڵیشیدا بیانوو دەهێننەوە کە ئەوەی کردوویانە، دادپەروەری تێدایە. بەڵام هیچ دادپەروەرییەکی تێدا نییە. 

 

لۆجیکی ژمارە دەڵێت ئەوەی لەگەڵ هەرێمی کوردستان کراوە ستەمێکی روونە. تەنانەت لەم دواییانەدا بوو بە پرسێکی گشتی لەنێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی ئەنجوومەنی حوکمی بەغدا و لەو سەردانەی دوایی کاک مەسرور و کاک قوباد کە سەردانی هەموو لایەنە سیاسییەکانمان کرد، کۆدەنگییەکمان لەنێو هەموویاندا بینی لەسەر خەرجی راستەقینە کە لەمە زیاتر دوای 10 ساڵ بە بەردەوامی نەمێنێت و گەیشتنە قەناعەتێک کە ئەمە نەمێنێت و بگۆڕێت. لە دوایین دانوستاندندا لەسەر دوو پرسی بنەڕەتی قسەمان کرد، لەسەر هەمواری یاساکە و هەردوو لا گەیشتینە ئەوەی خەرجی راستەقینە کار ناکات. 

 

 

ئاوات شێخ جەناب: با روونی بکەمەوە، ئێستا بڕیارێک دەرچووە کە دەبێت خەرجی راستەقینە و ئەو ستەمە نەمێنێت و وەکو سەرجەم فەرمانبەرانی دیکەی عێراق مامەڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستان بکرێت، ئێستا پارەیەکیان بۆ ناردووین کە کۆمەڵگەکەی ئێمە دابەشی دوو دەکات. وەکو ئەوە وایە بۆمبێکی تەوقیتکراو یان مینێک لەنێو کۆمەڵگەی ئێمەبێت، نزیکەی 360 هەزار کەسی ئێمە ناوی بۆ مووچە نەهاتووەتەوە. بە ئەزموونی ئەو چەند ساڵەی لەگەڵ ئەم حکومەتە هەمانە، ئەگەر شتێکت قبووڵکرد؛ دەیکات بە ئەمری واقیع.

 

مادام تۆ رازی بووی بەوەی مووچەی فەرمانبەرانی مەدەنی وەربگری، مووچەی ئەمنی و هێزی پێشمەرگە راگیرا، 360 هەزار کەسی ئێمە مووچەی نابێت و ئەم بۆمبە تەوقیتکراوە کە بە 360 هەزار چەکدار لە کۆمەڵگەیەکدا دەڵێی مووچەکەت نادەمێ، دوو رۆژی دیکە فکرەی ئەوە لای بەغدا هەیە کە ژمارەی مووچەخۆرانی ئێمە زۆرن و بۆ نموونە گوتی من لەو 360 هەزارە پارەی 100 هەزاریان دەدەم، ئەو کۆمەڵگەیەی ئێمە لەسەر چ بۆمبێک دانراوە بۆ ئەوەی بتەقێتەوە. 

 

حیزبە سیاسییەکانی ئێمە لەنێو ئەنجوومەنی وەزیران ناچن تەسلیمی ئەو راستییەبن و دواتر بەسەریاندا فەڕز بکرێت. لەگەڵ ئەوەش ژمارەی مووچەخۆرانی ئێمە بەراورد بە عێراق زۆر کەمترە. ئەو قسانەی لێر و لەوێ دەبیسترێن کە مووچەخۆری هەرێمی کوردستان بەراورد بە عێراق زۆر زیاترە، راست نییە. کۆی مووچەخۆرانی ئێمە کە ئێستا نزیکەی یەک ملیۆن و 200 هەزار شتێ کەمترە، بەراورد لەگەڵ ژمارەی مووچەخۆرانی بەغدا ئێمە 16٪ین، بەڵام مووچەخۆرانی عێراق 38٪ـە. ئاگرێکیان هەڵداوەتە نێو ماڵی کوردەوە کە دەبێ ئەمەش بە دانبەخۆداگرتن چارەسەر بکرێت. ئێستا 600 ملیار دیناری ناردووە و دابەش بکرێت، ئەی ئەو 300 ملیارەی دیکە چۆن دابەش بکرێت؟ کە ئەمەش قەت بە ئێمە دابیهن نەدەکرا. پێشتر لە داهاتی ناوخۆ و ئەو پارەیەی لە نەوتەوە بۆمان دەهات، دەمانتوانی مووچەی پی پینە و پەڕۆ بکەین، بەڵام ئێستا ئەوە جێبەجێ ناکرێت.

 

 

ئاوات شێخ جەناب: ئێمە چاوەڕێ دەکەین بەو هەوڵانەی دراون کە تاوەکو ئێستاش بەردەوامن، کێشەمان لەسەر لیستی هێزە ئەمنییەکان هەبوو کە بەرەو چارەسەر رۆیشتووە، ئێستا بە شێوەی مەبدەئی لەسەر هێزە ئەمنی و سەربازییەکان رێککەوتووین کە لیستەکانیان لە رێگەی کۆدی تایبەتەوە بۆ بنێرین کە ئەو کۆدە تایبەتانە دەکرێ وردبینییان بۆ بکرێتەوە و ئەو کێشەیە چارەسەرکراوە. هەر وەکو ئەوەی لە عێراق هەیە، ئەگینا هیچ لەبەرچاوگرتێنێک بۆ هەرێمی کوردستان نەکراوە. ئێستا هێزەکانی حەشدی شەعبی هیچ زانیارییەک لە خشتەی ئەو هێزەدا نابینی.

 

 

ئاوات شێخ جەناب: پەیوەندی بە پلەوە نییە، نە پارە، نە ژمارە و نە ناونیشانیشیان نەنووسراوە لەبەر ئەوەی پرسی ئەمنییە. تەنانەت لە وەزارەتی داراییش پارە وەرناگرن و لە دیوانی ئەنجوومەنی وەزیران وەریدەگرن.

 

 

ئاوات شێخ جەناب: سەرەتا گوتم بڕیارێکی سیاسی خەرجیی راستەقینەی رووبەڕووی ئێمە کردەوە و ئێستاش قەرارێکی سیاسی دەیەوێت ئەو کێشەیە چارەسەر بکات. ئەوەی لە وەزارەتی دارایی پێویست بووە، ئێمە 100٪ جێبەجێمان کردووە. ئێستا نەک بۆ مووچەی مانگی دوو، ئەگەر مووچەی مانگی سێش بنێرن ئامادەین بۆ ئەوەی دابەشی بکەین. بەڵام کاتی دابەشکردنەکە بڕیارێکی سیاسییە. واتا بڕیارەکە هەر ئەوە نییە لە ئەنجوومەنی وەزیران بەڵکو لە 2014ـەوە کە ئەو گرفتە دروستبووە، هەموو جارێک پێویستی بە بڕیارێکی سیاسی بووە لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بۆ ئەوەی مووچە بنێردرێت بۆ هەرێمی کوردستان. لەبەر ئەوەی دۆخی ئێمە لەگەڵ عێراق دۆخێکی تەندروست نییە و سیاسەت حوکمی تێدا دەکات و ئێستاش سیاسەت خەریکە چارەسەری دەکات.