نرخی نەوت شەڕی دراوەكان هەڵدەگیرسێنێ
نرخی نەوت كاریگەری لەسەر ئاڵوگۆڕی دراوەكان جێدەهێڵێ و ناهاوسەنگی دەخاتە بۆرسەكانیشەوە. لەوەتای نرخی نەوت دەستی بە دابەزینێكی خێرا و بەردەوام كردووە، گۆڕانێكی بەردەوامی خاویشی بەسەر ئاڵوگۆڕی دراوەكاندا بەرامبەر بەیەكتری هێناوەتە كایەوە. ئەگەرچی بەهێزترین كاڵا لە بەرامبەر بەرزونزمیی نرخی نەوت و ئاڵوگۆڕی دراوەكاندا زێڕە، بەڵام ئەم كاڵایەش كاریگەر بووە بە گۆڕانكارییەكانی نرخی نەوت لەلایەك و ناسەقامگیریی نرخی ئاڵوگۆڕی دراوەكان لەلایەكی دیكە. هەرچەندە لەڕووی تیۆرییەوە بەڵگەكان كەمن دەربارەی كاریگەریی نرخی نەوت لەسەر ئاڵوگۆڕی دراو، بەڵام لە پراكتیكدا چەند بەڵگەیەك هەن كە بەڕوونی كاریگەریی نرخی نەوت لەسەر ئاڵوگۆڕی دراوەكان دەردەخەن. باشترین نموونەش بێ بەهابوونی نرخی رۆبڵی رووسی و دەستبەرداربوونی ئازەربایجان بوو لە خۆبەستنەوەی بە دۆلاری ئەمەریكی.
هیچ وڵاتێك هێندەی رووسیا زیانی دارایی بێ بەهابوونی نەوتی بەرنەكەوتووە كە دەگاتە نزیكەی 100 ملیار دۆلار لە ساڵێكدا. دراوەكەشی لە بەرامبەر دۆلار بەشێوەیەكی كاریگەر رووی لە دابەزین كرد، بەڵام رازیش نەبوو بەو پێشنیازەی ئۆپێك كە پێكەوە بەهۆی كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت رێگە لە دابەزینی بەهاكەی بگرن. رەنگە تەنیا سوودی كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ رووسیا ئەوەبێت كە ئەو كەمكردنەوەیە ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی بەهای دراوەكەی. بەڵام ئەوەی روونە لەبەردەم رووسیادا ئەوەیە كە لە ئەگەری كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوتدا، كورتهێنانێكی زۆرتر لە بودجەكەی روودەدات. چونكە دراوەكە و نەوتەكەشی پێكەوە بەیەك ئاڕاستە كاریگەرن بەنرخی جیهانیی وزە.
جێگیریی بارودۆخی سیاسی و ئەدای ئابووریی وڵات كاریگەری لەسەر بەهای دراوەكەی لە بەرامبەر دراوەكانی دیكە دەبێت. دۆخی ئێستای عێراق كە گرفتی سیاسی قووڵ و شەڕی بەردەوامی تێدایە، كاریگەریی خستووەتە سەر متمانەكردن بە دراوەكەی و گواستنەوەی گۆڕینی سەرمایە لە دیناری عێراقییەوە بۆ دراوێكی جێگیرتر كە دۆلارە. ئەم بێ متمانەییە بە دینار و بەهێزبوونی دراوی دۆلار، وای كردووە دیناری عێراقی لەچەند هەفتەی رابردوودا زیاتر لە 0.4%ی بەهاكەی لەدەستبدات.
لەڕووی تیۆرییەوە، وا لێكدەدرێتەوە كە دابەزینی خێرای نرخی نەوت لە چەند رێگایەكەوە كاریگەرییەكەی دەگوازرێتەوە بۆ نرخی ئاڵوگۆڕی دراوەكان، لەوانەش: لەڕێی بازرگانی و هەروەها گواستنەوەی خێرای سەرمایەوە.
كاتێك وڵاتانی هەناردەكاری نەوت لەگەڵ وڵاتانی هاوردەكار بازرگانی دەكەن، كاریگەری لەسەر حسابی جاری و میزانیەی مدفوعات دەبێت. ئەگەر بەهای وڵاتی هەناردەكار زیاتر بێت لە بەهای هاوردەكانی، ئەوا بازرگانییەكە كاریگەرییەكی ئەرێنی دەبێت. لە ئەنجامدا زیادبوونی داهاتی هەناردەكاری وا دەكات خواست لەسەر دراوی وڵاتی هەناردەكار زیاد بكات و (بەپێچەوانەشەوە) دەرئەنجام بەهای دراوەكە بەرزدەبێتەوە. بەڵام لەبەرئەوەی نرخی نەوت بە رێژەیەكی بەرچاو دابەزیوە و ئاستی هەناردەكاری عێراق كەمترە لە بڕی خەرجییەكانی هاوردەكاری، ئەوا دراوەكەی تووشی داخوران دەبێت.
رێگایەكی دیكە بوونی سەرمایە و گواستنەوەی خێرایەتی كە كاریگەری لەسەر نرخی ئاڵوگۆڕی دراوەكان دەبێت. دابەزینی نرخی نەوت بووە هۆی گواستنەوەی بڕێك سەرمایە لە وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوتەوە بۆ بەكارهێنەرانی، بەمەش نرخی راستەقینەی ئاڵوگۆڕ بۆ دراوی وڵاتانی هەناردەكار تووشی كەمبوونەوەی بەهاكەی دەبێت لە بەرامبەر دراوە قورسەكاندا.
ئەوەی لە تیۆرە ئابوورییەكانەوە دەستدەكەوێت، ئەوەیە كە نرخی دراوی وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت بەهاكەی كەم دەبێتەوە. بەڵام هەموو جارێك تیۆرییەكان ناسەلمێندرێن و بەڵكو هەندێكجاریش پێچەوانە دەبنەوە.
لە لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانیدا بۆ سەلماندنی ئەو تیۆرییە و بۆ دۆزینەوەی پەیوەندیی نێوان شۆكی نەرێنیی نەوت (دابەزینی نرخ) و رێژەی ئاڵوگۆڕی دراوەكان، بەتایبەتی دراوی وڵاتانی هەناردە و هاوردەكاری نەوت، ئامارەكانی 43 وڵات لەماوەی ساڵانی 1986 تاوەكو 2013 بەكارهاتووە. لەو لێكۆڵینەوەیەدا دەركەوتووە كە بەڕوونی پەیوەندییەكی تەواو لەنێوان نەوت و بەهای ئاڵوگۆڕی دراوەكان نییە لەكاتی دابەزینی نرخی نەوتدا. بەڵام بەتەنیا بۆ وڵاتانی هەناردەكار لێكۆڵینەوەكە ئەوەی سەلماندووە كە بۆ بەرگرتن بە كەمبوونەوەی بەهای دراوەكەیان، هەنگاو دەنێن بۆ كەمكردنەوەی یەدەگی دراوی بیانی. ئەوەی سەلمێنراوە، ئەوەیە كە وڵاتانی هەناردەكار لەكاتی دابەزینی بەهای نەوت كە بەهۆی كەمبوونەوەی خواست بێت لەسەری، ئەوا رووبەڕووی دابەزینی بەهای دراوەكانیان بوونەتەوە. ئەم سەلماندنەش تەنیا لەكاتێكدایە كە دابەزینەكە بەهۆی كەمی یان نەبوونی خواست بێت لەسەر نەوت.
دابەزینی نرخی نەوت، شەڕی دراوەكانی هەڵگیرساند. گۆڕانكارییەكانی نرخی دۆلار بەرامبەر یۆرۆ بەتەنیا رووداوێكی ئاسایی بۆرسەكان نین، بەڵكو بەركەوتەی وڵاتانی هاوردەكاری نەوتە بەو زیانەی بەر وڵاتانی هەناردەكار كەوتووە. لەڕاستیدا گۆڕانی دۆلار تەنیا لەبەرامبەر دیناری عێراقی رووینەداوە، بەڵكو لەماوەی هەفتەی رابردوودا زۆربەی دراوەكان لە جیهاندا لە بەرامبەر دۆلار پاشەكشەیان كردووە، وەك یۆرۆ و لیرەی توركی و تەنانەت لە ئەفریقای باشووریش.
بەجیا لە شیكارییەكانی لێكۆڵینەوە مەیدانییەكە، لۆژیكێكی ئابووریانە لەپشت بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارەوە لە جیهاندا هەیە، ئەویش ئەوەیە كە بەهێزبوونی ئابووریەكەت، هێز دەبەخشێتە دراوەكەت. ئابووریی ئەمەریكا لە ساڵی 2008ەوە بە بەهێزترین كاتیدا تێدەپەڕێت و ئارەزووی بەرزكردنەوەی نرخی سوودی هەیە و جیهانیش بەگشتی ئابوورییەكەی روو لە دابەزین دەكات و ئارەزووی كەمكردنەوەی نرخی سوودی هەیە. ئەم جیاوازبوونەی ئەمەریكاش بۆ ئەو هاوسەنگییە دەگەڕێتەوە كە لەلایەك یەكەمین هەناردەكاری نەوتە و لەلایەكی دیش یەكەمین هاوردەكار.
ئەم بەرزبوونەوەیەی بەهای دۆلار لە بەرامبەر دیناری عێراقی بەتەنیا هۆكارەكەی ئەوە نییە كە وەك دەڵێن بانكی ناوەندیی عێراقی رێژەی خستنەڕووی دۆلاری كەمكردۆتەوە بۆئەوەی لە فرۆشتنی نەوت قازانج بكات یان چارەسەرەكەی بەتەنیا ئەوەبێت كە خستنەڕووی دۆلار لە بازاڕدا زیاد بكات. بەڵكو لەڕاستیدا نرخی دۆلار بەم ئاستبەرزییە دەمێنێتەوە تا ئەو كاتەی سیاسەتی نەختینەی ئەمریكا یان ئەوروپا گۆڕانی بەسەردا دێت.
بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار لەسەر ئاستی ناوخۆی كوردستان و عێراق بۆ ئەو كەسانە باشە كە دەیانەوێت گەشتی دەرەوەی وڵات بكەن، بەڵام بۆ ئەوانەی كەلوپەل و كاڵاكانیان لەناوخۆدا بەدینار دەفرۆشن، تووشی زیان دەبن. زیانی گەورەی دابەزینی بەهای دیناری عێراقی بۆ هەرێمی كوردستان و عێراق ئەوەیە كە نزمیی بەهای دراوی عێراقی بەرامبەر دۆلار وا دەكات تێچووی هاوردەكردن زیاتر بێت لە بازاڕە جیهانییەكاندا و دواجار هاووڵاتیەكانیشی باجی ئەم بارگرانییە بدەن.