مەڕی كوردی مەترسی لەناوچوونی لەسەرە
رووداو- هەولێر
مامۆستایەكی زانكۆی سەلاحەددین كە چەند توێژینەوەیەكی لەسەر مەڕی كوردی كردووە، دەڵێت مەڕی كوردی كە پێنج جۆری هەیە، دوویان لەنێوچوون و سێیەكەی دیكەش مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە.
لە عێراقدا سێ جۆر مەڕی ناسراو هەن (عەواسی، عەرابی و كوردی ) كە یەكەمیان 60%ی مەڕی عێراق پێكدێنێ و لە ناوەڕاستی عێراق بەخێودەكرێت، دووەم و سێیەمیشیان هەریەكەیان 20%ی مەڕی عێراق پێكدێنن. مەڕی عەرابی لە خوارووی عێراق و مەڕی كوردیش زیاتر لە باشووری كوردستان بەخێودەكرێ.
بەپێی ئامارێك كە لە ساڵی 2011دا كراوە، 7 ملیۆن و 722 هەزار و 372 مەڕ لە عێراقدا هەبووە كە 20%یان مەڕی كوردی بوونە.
پرۆفیسۆری یاریدەدەر د.یوسف بەرزنجی، سەرۆكی بەشی سامانی ئاژەڵ لە كۆلێژی كشتوكاڵی زانكۆی سەڵاحەددین، دەڵێت "مەڕی كوردی كە لە عێراق ناوەكەی تەعریب كراوە و بە كەڕڕادی ناودەبرێت، هەموویان بەیەك جۆر دانراون، بەڵام لە بنەڕەتدا 5 جۆرن (كوردی، جافی، حەمدانی، دزەیی و هەركی) هەریەكەشیان تایبەتمەندیی خۆی هەیە".
بەپێی لێكۆڵینەوەكانی د.یوسف بەرزنجی هەردوو جۆر مەڕی (دزەیی و هەركی) لەناوچوون، بەڵام جۆرەكانی (كوردی ، حەمدانی و جافی) بەڕێژەی جیاواز ماون.
د.یوسف بەرزنجی كە ماستەر و دكتۆراكەی لەسەر تایبەتمەندییەكانی مەڕی كوردییە، دەڵێت "بۆ ئەوەی بیسەلمێنین كە كورد خاوەن مەڕی تایبەتە و جۆرەكانیشی سەربەخۆن، لەرێگەی توێژینەوەیەكەوە بەراوردی DNAی مەڕی (كوردی، جافی و حەمدانی)مان لەگەڵ مەڕی عەواسیی عێراقی كرد، بۆمان دەركەوت هەرسێ جۆرەكە جیاوازییەكی زۆریان لەگەڵ مەڕی عەواسی هەیە و لەگەڵ یەكدیش تایبەتمەندییان جیاوازە".
د.یوسف، ئەنجامی توێژینەوەكانی لە كۆنفرانسی زانكۆكانی عێراق لەساڵی 2013 لەسلێمانی دەخاتەڕوو، بەڵام هەندێ لە پسپۆڕانی عەرەب گومان لە ئەنجامەكەی دەكەن، ئەویش بۆ ئەوەی ئەو گومانانە نەهێڵێ، ئەنجامەكە بۆ گۆڤاری بەناوبانگی ئەمەریكی (Journal of life sciences) دەنێرێت.
بەرزنجی گوتی"گۆڤارە ئەمریكییەكە دوای لێكۆڵینەوە، توێژینەوەكەیان پەسەند كرد و وەك خۆی بڵاویان كردەوە. بۆ بەدواداچوونیش راوێژكارێكی وەزیری كشتوكاڵی پێشووی ئوسترالیا هاتە كوردستان".
بەپێی ئاماری وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، 3 ملیۆن و 112 هەزار و 867 سەر مەڕ لە هەرێمی كوردستان هەن، بەڵام هەموویان مەڕی كوردی نین.
رەمەزان محەممەد، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە وەزارەتی كشتوكاڵا و سەرچاوەكانی ئاو دەڵێت "بەهۆی وشكەساڵی ساڵانی پێشتر و لێشاوی هاتنی مەڕی عەرەبی لە خواروو و ناوەڕاستی عێراق بۆ كوردستان و تێكەڵبوونیان لەگەڵ مەڕی كوردی ، لەو باوەڕەدا نیم ئێستا 20%ی مەڕی كوردی لە عێراق مابێت".
حەمدانی باشترینە
مەڕی حەمدانی زیاتر لە ناوچە دەشتاییەكانی وەك دەشتی هەولێر و مووسڵ بەخێودەكرێت. مەڕی جافی لە سلێمانی و مەڕی كوردیش لە هەر سێ پارێزگاكەی هەرێمی و كوردستان و كەركووك و مووسڵ بەخێودەكرێت.
د.یوسف دەڵێت "لە توێژینەوەكاندا دەركەوتووە، باشترین جۆری مەڕ لە كوردستان و عێراق مەڕی حەمدانییە، چونكە قەبارە و كێشی لە هەموو مەڕەكانی دیكە زیاترە، كێشی بەرخەكەی لە تەمەنی سێ مانگیدا دەگاتە 22 كیلۆ، لەتەمەنی شەش مانگی دەبێتە 40 كیلۆ و كە دەبێتە مەڕێكی پێگەیشتوو كێشەكەی دەبێتە 60-70 كیلۆ، نێرەكەشی (بەران) دەگاتە نزیكەی 90 كیلۆ. شیریشی لە هەموو مەڕەكانی دیكە زیاترە".
ئەو پڕۆفیسۆرە كە 40 نموونەی DNAی مەڕی كوردی بۆ توێژینەوەكەی وەرگرتووە، باسی تایبەتمەندییەكی دیكەی حەمدانی دەكات و دەڵێت "تەنیا مەڕی حەمدانی خاوەن سیفەتی بۆماوەیی (بۆهێڵ)ی تایبەتە كە بەسروشتی 18%یان دووانەیان دەبێت". هەروەها دەڵێت "ئەم بۆهێڵەی لە مەڕی حەمدانیدا هەیە، لە مەڕی توركی و ئێرانی و عێراقیدا نییە، بۆیە ئەگەر پەرەی پێبدەین دەتوانین دەستكەوتێكی ئابووریی گرنگ بەدەست بهێنین، چونكە ئەمە جۆرە بازدانێكە تەنیا لە بۆهێڵی مەڕی حەمدانیی كوردیدا روویداوە".
لە جیهاندا 863 جۆر مەڕ هەن كە سەرجەمیان لەلایەن رێكخراوی فاوی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان و ناوەندە نێودەوڵەتییەكانی توێژینەوە تۆماركراون، لەنێوشیاندا مەڕی كوردی هەیە، بەڵام بەیەك جۆر تۆماركراوە و ناوەكەش بەكەڕڕادی هاتووە.
د.یوسف بە گرنگی دەزانێت كە توێژینەوەی زۆرتر لەبارەی مەڕی كوردی بكرێ بۆ ئەوەی بیسەلمێنین كە كورد خاوەنی مەڕی تایبەت بەخۆیەتی و جۆر و تایبەتمەندییەكانیشی لە ناوەندە نێودەوڵەتییەكاندا تۆمار بكرێ.
لەبارەی سوودی ئەو كارەش دەڵێت "بەتۆماركردنی مەڕی كوردی بە تایبەتمەندییەكانییەوە، لەلایەك كورد ناوی دەچێتە نێو لیستەكە و لەوانەیە زۆر دەوڵەت بەهۆی باشیی تایبەتمەندیی مەڕەكان ئامادە بن توێژینەوەمان لەگەڵ بكەن، لەلایەكی دیكەش كاتێك مەڕی كوردی مەترسی لەناوچوونی لەسەربوو، داوای هاوكاریی نێودەوڵەتی بكەین".
لە رێگەی توێژینەوەكانەوە، د.یوسف بۆی دەركەوتووە 99.8%ی مەڕی كوردی لەلایەن كەرتی تایبەتەوە بەخێودەكرێت، رۆژ لەدوای رۆژیش ژمارەیان لەكەمبوونەوەدایە. ناوبراو ئەمە بە هەڵەیەكی كوشندە وەسف دەكات و دەڵێت" ئەمە هەڵەیەكی گەورەیە، لە هیچ وڵاتێكی دونیا شتی وا نییە، چونكە لە ئەگەری بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكی بەربڵاودا لەوانەیە ئێمە جۆرێك لە مەڕی كوردی لەدەست بدەین".
هەروەها دەڵێت "ئەگەر حكومەت فریاری مەڕی كوردی بەتایبەت حەمدانی و جاف نەكەوێت، لە داهاتوویەكی نزیكدا ئەوانیش وەك مەڕی هەركی و دزەیی لەناودەچن".
توركیا مەڕی حەمدانی بردووە
بە بڕوای ئەو پڕۆفیسۆرە، ئەگەر حكومەت مەڕی حەمدانی نەپارێزێت، لە ئایندەدا ئەو جۆرە مەڕە دەبێتە مەڕێكی توركی.
د.یوسف بەرزنجی دەڵێت "ئاگادارین توركیا مەڕی حەمدانی بردووە و لەزانكۆكانیدا توێژینەوەی لەسەر دەكات و خەریكی زیادكردنیەتی، بۆیە ئەگەر ئەوان لە توێژینەوە و زیادكردنی پێش ئێمە بكەون و زووتر تایبەتمەندییەكانی لە تۆمارە نێودەوڵەتییەكاندا تۆمار بكەن، مەڕی حەمدانی دەبێتە موڵكی ئەوان".
حاجی قادر عوسمان، 70 ساڵ، ئاژەڵدارێكی گوندی سۆربەشی سەر بە ناحیەی قوشتەپەی پارێزگای هەولێرە، پتر لە 2000 مەڕی كوردیی هەیە. ئەو ئاژەڵدارە دەڵێت "مەڕی كوردی زیاتر لە مەڕی عەرەبی ئالیكی دەوێت و بەهۆی گرانیی نرخی ئالیك و تەلبەندكردنی زەوییە كشتوكاڵییەكانەوە پاوان و لەوەڕگا كەم بووە، بۆیە خەڵك زۆر حەزی لە بەخێوكردنی مەڕی كوردی نییە".
بەگوتەی حاجی قادر، مەڕی كوردی لەكەمبوونەوەدایە، حكومەتیش هۆكارەكەیەتی. ئەو گوتی "حكومەت هاوكاریی ئاژەڵداران ناكات و رێگەشی بەبازرگانەكان داوە بەلێشاو مەڕی عەرەبی بهێنن، ئەوەش وای كردووە نرخی ئاژەڵ دابەزێ، بۆیە خەڵك لەبەخێوكردنی مەڕی كوردی دوور كەوتوونەتەوە، مەڕی كوردی زۆر كەم بووەتەوە".