Dr. Elî Ehmed: Tiştê ku em ji Lîbyayê re hêvî dikin em ji gelê Kurdistanê re jî hêvî dikin
Dr. Elî Ehmed behsa polîtîkayên welatên Ereb û Tirkiyeyê yên Lîbyayê kir û wiha got, “Dewletên Erebî bi rastî (Bibûrin ez vê gotinê bikar tînim) amûr in, heta Tirkiye û Misir jî, ew amûrên di destên dewletên wekî Rûsya û Amerîkayê de ne.Ew hemû dê li pêşiya projeyên Rûsya û Amerîkayî bi dawî bibin. Ango dewletek e Erebî pişgiriyê dike yan nake, ji bo me wekî Lîbyayiyan mijareke bê qîmet e.”
Dr. Elî Ehmed li ser rewş û şerê navxweyê yê Libyayê got, “Ev ji me re nîşaneke zelal diyar dike, ew e ku destwerdanên rojavayiyan û destwerdana biyaniyan bi giştî heye.
Hewl didin hevsengiyan pêk bînin, li deverên rojhilat Rûsya heye û alîkariyên lojîstîk ji Misrê werdigire û li deverên rojava Tirkiye û Amerîka hene û hin welatên Ereb alîkariya wan dikin.”
Dr. Mihemed Ebû Sax li ser ziyareta xwe ya Herêma Kurdistanê wiha got: “Pêşketinên ku min li Herêma Kurdistanê dîtine, nîşana hişmendî û rewşenbîriyê ne. Her wiha xelkê wê jî xwedî ezmûn û şiyan in. Ez bi hêvî me rêveberiya projeya vê asoya mezin li cîhana Erebî jî çêbibe”
Serokê Dîwana Wezareta Xwendina Bilind a Lîbyayê Dr. Elî Ehmed û Birêveberê Navenda Lêkolînên Stratejîk a Lîbyayê Dr. Mihemed Ebû Sax di dîbeyeteke taybet de bûn mêvabê Dilbixwîn Dara.
Rûdaw: Temeşevanên hêja, dema we baş be. Li ser Lîbyayê ye îro dîbeyteke taybet pêşkêş dikim. Ev dîbeyta taybet li ser rewşa Lîbyayê ye, li ser şerê navxweyî yê Lîbyayê ye, li ser du hikûmetên li Lîbyayê, rewşa keşûhewayê, rewşa xwendinê, rewşa siyasî li Lîbyayê ye.
Gelek pirsgirêkên ciddî li Libyayê piştî rêjîma berê ya Lîbyayê Muemer Qezafî derketin. Piştî sala 2011an şerekî navxweyî yê mezin çê bû. Du hikûmet li Lîbyayê hatin avakirin, yek li Binxazî û ya din li Terablusê ye û heta niha jî ew lihev nehatine.
Ez dê van mijaran li gel mêvanên xwe yên ji Lîbyayê hatine gotûbêj bikim. Her wiha pêwendiyên navbera hikûmet û gelê Lîbyayê gel hikûmet û gelê Kurdistanê de gotûbêj bikim. Bêguman ev peywendî berê hebûn lê niha rewş çawa ye.
Bi Serokê Dîwana Wezareta Xwendina Bilind a Lîbyayê Dr. Elî Ehmed Salim û Dr. Mihemed Ebû Sax Rêveberê Lêkolînan ê Navenda Cifara ya Lîbyayê re biaxivim. Hûn bi xêr hatin Rûdawê, hûn bi xêr hatin Kurdistanê. Ev yekem car e hûn serdana Kurdistanê dikin?
Dr. Mihemed Ebû Sax: Belê yekem car e.
Rûdaw: Bi hêvî me hûn demeke xweş li Kurdistanê derbas bikin.
Dr. Mihemed Ebû Sax: Di destpêkê de em spasiya we û hemû tîma Rûdawê dikin, em serkeftinê ji we re dixwazin. Bi rastî ev yekem serdana me li Hewlêrê ye li Îraqê. Em gelekî kêfxweş in.
Bê guman ev ziyaret dê bibe destpêka ziyaretên dema pêş, ji ber ku Wezareta Xwendina Bilind û Lêkolîna Zanistî yên Lîbyayê ya ser bi hikûmeta Yekîtiya Niştimanî girîngiyê dide pêwendiyên navneteweyî yên hemû aliyan bi taybet yên bi saziyên Perwerde û Xwendina Bilind.
Hewlêr jî bi rastî di Xwendina Bilind de ezmûneke pêşeng e. wekî min gotiye em bi hêvî ne bibe destpêk ji serdanên dema pêş re û hevkariya di navbera me û zanîngehên Îraqê de berhemdar be.
Rûdaw: Em jî bi hêvî ne, Dr. Elî, xwendina li zanîngehên Lîbyayê piştî ketina rêjîma Muemer Qezafî çawa bû? Ango piştî sala 2011an?
Dr. Mihemed Ebû Sax: Bê guman Lîbya di salên borî de, bi taybet beriya hatina hikûmeta Yekîtiya Niştimanî, welat di parçebûneke siyasî re derbas dibû û welatiyên şerê hev dikirin, bi rastî bi hatina hikûmeta Yekîtiya Niştimanî, bi saya Xwedî şer rawestiya û êdî mijara girîng vegerandina jiyanê bi taybet ji saziyên Xwendina Bilind û zanîngehan re bû û vê yekê barê Wezareta Xwendina Bilind a hikûmeta Yekîtiya Niştimanî girantir kir.
Bi rastî tevî bargiraniyê me karibû karê xwe berdewam bikin nemaze bi rêya hebûna vê wezaretê û hebûna zaniyar û rêveberê wê Dr. Umran Mihemed. Bi pejirandina hejmareke zanyarên di warê Xwendina Bilind û Lêkolînên Zanistî de ku cihê xwe di postên vê wezartê de wergirtin û rasterast stratejiyên wan ên demkurt û demdirêj hebûn. Li ser asta demkurtiyê bê guman ew bû ku em çawa atmosfêreke guncaw ji xwendekaran re saz bikin da ku ji eniyên şer vegere ser maseyên xwendinê, ji ber ku gelek xwendekar beşdarî şerê navxweyî bûbûn.
Rûdaw: Dev ji xwendina xwe berdan û beşdarî şer bûn?
Dr. Mihemed Ebû Sax: Gelek ji wan beşdarî nava grûpên çekdar bûn lê bi saya Xwedê wezaretê karibû atmosfêrekê çê bike û xwendekaran vegerîne cihên wan ên asayî li ser maseyên xwendinê. Her wiha me rewş ji bo kadroya perwerdekirinê jî asayî kir da ku vegerin zanîngehan, bi rastî jî jiyan li zanîngeha vegeriya. Yekem durişmeyên wezaretê bilind kir, “Guhertina çekê bi pênûsê ye” û “Guhertina binkeyan bi holên xwendinê” bûn.
Rûdaw: Doktor, meteryalên xwendinê li Lîbyayê yên li Bin Xazî û Terablusê yek in?
Dr. Elî Ehmed: Heman meteryal in, ti ferqek tune ye.
Rûdaw: Dr. Mihemed, ji ber ku hûn Birêveberê Lêkolînên Zanistî yê Navenda Cifara ne. Wekî hûn dizanin guhertinên keşûhewayê bandor li seranserî cîhanê kir. Gelo bandorên guhertinên keşûhewayê li Lîbyayê çi ne? Gelo guhertinên keşûhewayê çi bandor li atmosfêra Lîbyayê kiriye?
Dr. Elî Ehmed: Di destpêkê de zor spas ji vê vexwendina we re li Rûdawê. Bi rêya we ez silavên xwe ji gelê Îraqê re dişînim. Bi taybet li Herêma Kurdistanê. Ev ziyareta me ya yekem e, em bi hêvî ne dubare bibin. Pêwendiyên me bi gelê Îraqê re dîrokî ne, rihên me gelekî ji hev nêzîk in.
Derbarê posta min de pêwîstî bi zelalbûnê heye, ez Birêveberê Birêveberiya Lêkolînên Stratejîk li Navenda Lîbyayê ya Lêkolînên Stratejîk a Ewlehiya Niştimanî me. Ev navend girêdayî encûmena wezîran a li Terablusê ye. Herwiha ez mamosteyê akademiyê li kolêja teknîkên zîndewerî li Zanîngeha Cifara me û lêkolînerê stratejiya me li Navenda Lîbyayê ya Lêkolînan. Li ser pirsa we ya li ser guhertinên keşûhewayê bê guman li Lîbyayê jî bandor çê bûye.
Bûyera li Dernayê bûye gelekî dijwar bû. Atmosfêra Lîbyayê di 4 qonaxan re derbas dibe. Jiyana min li devereke xeta ekvatorê bû û atmosfêr li wir buhar, havîn, payîz û zivistan e. Baranê li deverên peravê di meha 9an de dest pê dikir lê niha ji ber guhertinên keşûhewayê li Lîbyayê di encama baranbarîna ne aram, di meha 6an de baran dibare.
Herwiha ji ber van guhertinan gelek nexweşî derdikevin. Bahoza li bajarê Derneyê pêk hatiye, êşeke mezin ji Lîbyayê re bû ku di dîroka Lîbyayê de tiştekî wiha nebûye.Di encamê de bi hezaran bûn qurbanî û ji ber lehiyan ji sedî 30yê xelkê ji bajêr bi temamî çûn. Herwiha bajarê Sûs jî ket ber lehiyan.
Herwiha ev bêtirî 5 sal in li herêmên rojava hişkesalî heye. Guhertinên keşûhewayê yek ji bargiraniyan e. Navenda Lêlolînan jî girîngiyê dide vê mijarê, me gelek lêkolîn li ser vê mijarê girêdayî guhertinên keşûhewayê de amade kirin. Ango Lîbya wekî welatên din gelekî bi guhertinên keşûhewayê bi bandor bûye. Pileyên germê zêde bûne.
Rûdaw: Niha pileyên germahiyê li Herêma Kurdistanê nêzîkî 40 pile ye.
Dr. Elî Ehmed: Heman tişt e, heman pileya germahiyê Lîbyayê ye
Rûdaw: Doktor ji ber ku hûn pisporê karûbarên ewlehiyê ne, niha du hêzên sereke hene, hêzek li Terablusê ye û ya din jî li Binxazî ye. Gelo paşeroja Lîbya li gel vê rewşa nearamiyê dê çawa be?
Dr. Elî Ehmed: Wekî min ji we re gotiye ez lêkolerekî stratejîk im. Du stûnên sereke yên Navenda Lîbyayê ya Lêkolînan hene, stûnê stratîjiyan û stûnê ewlehiyê. Li ser lêkolînên ewlehiyê girîngiyê dide mijara koçberiya ne yasayî ya li Lîbyayê, girîngiyê dide buherên sûcdariyan, teror û spîkirina pereyan. Di aliyê stratejîk de girîngiyê dide çareserkirinên dozên bi pirsgirêk. Derbarê pirsa we de, Lîbya ji cîhanê ne cûda ye, ew bi hemû dewletên derdorê bi bandor dibe.
Buyêrên di 2011an de dest pê kirine ku jêre dibêjin buhara Erebî, li Lîbyayê, li Tûnis, li Misrê, li Yemenê, li Sûriyê û hin welatên din hebûn, her wiha beriya wan jî li Îraqê. Ev diyar dike ku projeyeke dewletên rojavayî heye ku van welatan ji hev bixe û jinûve rêk bixe.
Mixabin em qurbaniyên vê projeyê ne di baweriya me de hemû jî girêdayî statûya siyonîzmê ne ku van mijaran birêve dibe. Niha li Lîbyayê ji sala 2011an ve gelekî êş ji şerê navxweyî dît, hin cara heta astekê aramî pêk tê û piştre dîsa tevlihevî derdikeve.Ev ji me re nîşaneke zelal diyar dike, ew e ku destwerdanên rojavayiyan û destwerdana biyaniyan bi giştî heye, hewl didin hevsengiyan pêk bînin, li deverên rojhilat Rûsya heye û alîkariyên lojîstîk ji Misrê werdigire û li deverên rojava Tirkiye û Amerîka hene û hin welatên Ereb alîkariya wan dikin.
Rewşa Lîbyayê ji ber van destwerdanan wêneyekî ne zelal nîşan dide. We pirseke gelekî girîng pirsî, bi nêrîna min em hemû Lîbyayî qurbaniyên vê projeya dewletên rojavayî û projeya navdewletî bi giştî ne. Di dema niha de rê nadin Lîbya aram bibe, ango projeyeke welatbûn û parçekirinê heye. Parçekirina Lîbyayê ji bo 3 yan 4 welatan û cîbicîkirina hejmareke mezin ji welatiyên dewletên cîran yên hejar, ji ber ku Lîbya welatekî dewlemend e, niştecihên wê tenê 7 milyon in.
Lîbya xwedî petrol e û cihê wê yê ciyografîk jî girîng e. Ev yek jî rê dide ku dahata xwe têrê bike. Li ser welatên cîran de 300 milyon in, di navbera Misir, Sûdan, Çad, Nîjerya, Cezayîr û Tûnisê de. Em behsa 300 milyonan dikin û li pêşiya wan dewleteke dewlemend heye hejmara niştecihên wê tenê 7 milyon in. Ev projeya metirsîdar li Lîbyayê projeya welatîbûn û parçekirinê ye.
Eger hêzeke niştimanî li beramberî vê projeyê dernekeve dibe ku di van 30 ya 40 salên bê de hejmara welatiyên Lîbyayê bigihêje 100 milyonî. Her wiha dibe ku Lîbya bo 3 yan 4 dewletan were parçekirin. Ji ber vê yekê tişta ku li Lîbyayê rû dide, şerê navxweyî, bi rastî ew e ku şerekî siyasî ye, ne projeyeke niştimanî ye, şerê li ser destkeftiyan e. Dibe ku hemûyan jî li vê rewşê lihev kiribin.
Rûdaw: Doktor, ferq û cûdahiya di navbera beriya 2011an û piştî wê de çi ne? Ferq û cûdahî di navbera rewşa Lîbya ya niha û berê de? Gelo ev ferq û cûdahî erênî yan jî neyînî ye?
Dr. Mihemed Ebû Sax: Bê guman, li ser rewşa perwerdeyê bi giştî zanîngeh û saziyên perwerdeyê bi bandor bûn û gelek sedemên wê hene, ji ber nebûna ewlehî û aramiyê bê guman bandor dê neyînî be. Bi rastî niha tişta ku diyar dibe, bi hatina hikûmeta Yekîtiya Niştimanî û rawestandina şer di navbera welatiyan de, niha piraniya zanîngehan piştî 10 salan xwendin vegeriya ye.
Piraniya zanîngehan kargehên nûjen lê hatine zêdekirin, piraniya zanîngehan ji qonaxa 3yemîn derbasî qonaxa yekemîn bûn. Wekî min gotiye vegerandina xwendekaran, rêvekirina li pêş kadroya perwerdehiyê û tîmên pîşeyî yên kargehan, piştre em derbasî qonaxa pêxistinê û çaksaziyê bûn. Niha em di qonaxa nirxandina meteryal û derbasbûna di rêzbendiyên navneteweyî de ne.
Niha em di qonaxekê de ne ku ne xirab e, em dibêjin perwerdehiya me hêjî baş e. Tenê pêwîstiya me bi demê û aramiyê heye. Ev hêviya me ye em ji Xwedê hêvî dikin ku hilbijartin li welatê me Lîbyayê nêzîk bin. Wekî rêhevalê min Mihemed gotiye, ne ji destwerdana dewletên derve bûya, Lîbyayî li hev dikin û wekî malbatekê ne.
Em hemû yek malbat in, heta di mijarên siyasî de nakokî di navbera bira û birayekî din ên heman malbatê hene. Ev mijar dozê têk nabe û divê bandore li projeya niştimanî neke, ew e ku avakirina dewleteke xwedî serwerî be. Em dizanin pêwîstiya welatiyên me bi perwerdehiyeke baş heye, bi aramiyê heye û jiyaneke xweş heye, çima na û welatê me bi samanan dagirtî ye û cihê wê stratejîk e.